Του Σταύρου Νικ. Αμανάκη,
Η οικογένεια του Κ. Π. Καβάφη, ύστερα από το θάνατο του πατέρα Πέτρου Καβάφη στα 1870 και την οικονομική καταστροφή της οικογένειας, αναγκάζεται να μετακινηθεί στην Αγγλία, δύο χρόνια αργότερα, στα 1872. Ξεκινά τότε για τον Καβάφη μία σχέση με τον πολιτισμό της Μεγάλης Βρετανίας. Όταν εγκαταλείπει την Αγγλία μετά από έξι χρόνια, επιστρέφει σε μία Αλεξάνδρεια που αποτελεί πλέον Βρετανική αποικία. Διαβάζει Shakespeare και εμπνέεται από το έργο του. Στα 1899 γράφει το ποίημα «O Βασιλεύς Κλαύδιος» εμπνεόμενος από τον βασιλιά Κλαύδιο στον Άμλετ του Βρετανού συγγραφέα. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η διασταύρωση του Καβάφη με τα Σονέτα του Shakespeare, τα οποία κατέχουν ιδιαίτερη θέση στο οικοδόμημα του ποιητή. Με το παρόν άρθρο, το οποίο δεν έχει εξαντλητικό χαρακτήρα, θα προσπαθήσω να εντοπίσω μερικά από τα σημεία συνάντησης του αλεξανδρινού ποιητή με τον Βρετανό ομότεχνό του.
Τα Σονέτα του Shakespeare, 154 στον αριθμό, γραμμένα σε ιαμβικό πεντάμετρο, δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά το 1609 στο Λονδίνο από τον Thomas Thorpe. Τα πρώτα 126 απευθύνονται σε ένα νεαρό άνδρα και σύμφωνα με εσωτερικές ενδείξεις, πρέπει να γράφτηκαν ανάμεσα στα 1598 και 1604. Η θεματική των σονέτων είναι η οικοδόμηση μνημείων, ώστε να διατηρηθεί το κάλλος, η ομορφιά και η νεότητα. Συγκεκριμένα, στα σονέτα 1-17 ο ποιητής συμβουλεύει τον νεαρό να δημιουργήσει οικογένεια. Έτσι, διασφαλίζεται η συνέχεια των όμορφων χαρακτηριστικών του νεαρού, μια συνέχεια που ανάγεται σε ένα μέσο αντιμετώπισης της φθοράς του γήρατος. Η κληροδοτημένη ομορφιά της νεότητας στον υιό λειτουργεί ενάντια στο γήρας. Παραθέτω από το σονέτο 2:
[…]
Αλλά τι εγκώμια θ’ άξιζε της ομορφιάς σου η χρήση,
Αν είχες τέτοια απάντηση: «Τούτο το ωραίο παιδί μου,
Τ’ άδεια ταμεία του γήρατος και πάλι θα γεμίσει,
Διάδοχος και απόδειξη για την ωραία μορφή μου».
Αυτό θα σε ξανάνιωνε μέσα στα γηρατειά.
Το αίμα σου θα ’βλεπες ζεστό κι ας ήταν κρύο πια. (στ. 9-14)
Η σημασία της δημιουργίας οικογένειας υπάρχει είτε έμμεσα είτε άμεσα στα πρώτα 17 σονέτα, ενώ κάποιες φορές οι στίχοι στρέφονται εναντίον του νεαρού, εκφράζοντας τον φόβο «(Μα) αν η ομορφιά σπαταληθεί, ο κόσμος θα τη χάσει» (σονέτο 9, στ. 11). Παραθέτω από το σονέτο 10:
Ντροπή που δεν το ομολογείς: δεν αγαπάς κανένα·
Ούτε για το ίδιο σου το εγώ να προνοείς δε θες!
Μπορείς να το παραδεχτείς: πολλοί αγαπούν εσένα,
Αλλ’ ότι εσύ δεν αγαπάς, αυτό είναι προφανές.
Ναι, κάποιο μίσος φονικό τόσο σε κυριεύει,
Που αδίστακτα εναντίον σου έχεις συνωμοτήσει.
Τούτο τ’ ωραίο οίκημα να ερειπωθεί γυρεύεις.
Ενώ με πόθο θα ’πρεπε να το διατηρήσεις.
[…] (στ. 1-8)
Σε άλλα σονέτα αναδεικνύεται η ποιητική γραφή ως το μέσο που θα διατηρήσει τη δύναμη αυτής της ομορφιάς. Στα πρώτα 17 ο ποιητής προτείνει ως σωτηρία της ομορφιάς έναν γιο, ενώ τώρα αναδεικνύεται ο ίδιος, μέσω της γραφής του, θεματοφύλακας του κάλλους. Παραθέτω από το σονέτο 63:
[…]
Μαχαίρι του άγριου γήρατος, εδώ είν’ η οχύρωσή μου:
Να μην κοπεί απ’ τη μνήμη μας το κάλλος το γλυκό
Του έρωτά μου, όταν κοπεί ο βίος του εραστή μου.
Στις μαύρες τούτες τις γραμμές περίβλεπτος θα ζήσει·
Αυτές θα ζουν και μέσα τους για πάντα ωραίος θ’ ανθίσει.
[…] (στ. 10-14)
Ενώ στο σονέτο 74:
[…]
Η ζωή μου έχει τους τόκους της σε τούτα τα χαρτιά,
Κοντά σου σαν ενθύμιο αιώνιο τα ’χω αφήσει.
Αν τα χαρτιά μου ξαναδείς, το μέρος μου θα βλέπεις
Που αφιέρωσε ευλαβώς σε σένα μόνο ο έρως.
Η γη ας πάρει ό,τι είναι γη, αυτό είναι που της πρέπει·
Δικό σου είναι το πνεύμα μου, το πιο καλό μου μέρος.
[…] (στ. 3-8)
Ας έλθω τώρα στον Κ. Π. Καβάφη. Το ζήτημα του γήρατος απασχολεί τον ποιητή και το επεξεργάζεται σε ποιήματά του. Τον τρομάζει το γήρας και το αναπόφευκτο του χρόνου που περνά και αφήνει τα σημάδια του στο σώμα. Ένα από τα ποιήματα που πιστεύω έχουν ως αφετηρία της εμπνεύσεως ορισμένα από τα θέματα των σονέτων του Shakespeare είναι το ποίημα «Πολύ σπανίως» (1912). Παραθέτω ολόκληρο το ποίημα:
Είν’ ένας γέροντας. Εξηντλημένος και κυρτός,
σακατεμένος απ’ τα χρόνια, κι από καταχρήσεις,
σιγά βαδίζοντας διαβαίνει το σοκάκι.
Κι όμως σαν μπει στο σπίτι του να κρύψει
τα χάλια και τα γηρατειά του, μελετά
το μερτικό που έχει ακόμα αυτός στα νειάτα.
Εφηβοι τώρα τους δικούς του στίχους λένε.
Στα μάτια των τα ζωηρά περνούν οι οπτασίες του.
Το υγιές, ηδονικό μυαλό των,
η εύγραμμη, σφιχτοδεμένη σάρκα των,
με την δική του έκφανσι του ωραίου συγκινούνται.
Εμφανής η αντίθεση που δημιουργείται στην πρώτη και τη δεύτερη στροφή. Από τη μία ο γέροντας «εξαντλημένος και κυρτός» και από την άλλη οι έφηβοι με την «εύγραμμη, σφιχτοδεμένη σάρκα των». Το χάσμα, όμως, ανάμεσα στον γέρο και τους εφήβους γεφυρώνεται μέσω των στίχων που αφήνει ο πρώτος στους δεύτερους, δίνοντάς τους τη δυνατότητα, να αναπαραστήσουν τη βιωμένη και εμπεδωμένη έννοια της ομορφιάς του ποιητή. Περνάω τώρα και σε άλλο ποίημα του Καβάφη, στις «Επιθυμίες» (1904):
Σαν σώματα ωραία νεκρών που δεν εγέρασαν
και τα ’κλεισαν, με δάκρυα, σε μαυσωλείο λαμπρό,
με ρόδα στο κεφάλι και στα πόδια γιασεμιά—
έτσ’ οι επιθυμίες μοιάζουν που επέρασαν
χωρίς να εκπληρωθούν· χωρίς ν’ αξιωθεί καμιά
της ηδονής μια νύχτα, ή ένα πρωί της φεγγερό.
Ο Καβάφης και εδώ μας επιβεβαιώνει ότι η ποίηση υπάρχει για να του θυμίζει τη βιωμένη εμπειρία αλλά και τις επιθυμίες που έμειναν ανεκπλήρωτες. Είναι το «λαμπρό» του «μαυσωλείο» που θα προφυλάξει για πάντα τις επιθυμίες της νεότητας, στις οποίες η ομορφιά κατέχει μία εξιδανικευμένη θέση.
Όπως στον Shakespeare, έτσι και στον Καβάφη το ζητούμενο είναι η διάσωση της ομορφιάς, που πράγματι συναντάται στην ποίηση και των δύο. Ανάγουν την ομορφιά σε κάτι επίκαιρο, αιώνιο, συμβολικό· σε υλικό της ποιητικής αφετηρίας, που μετουσιώνεται και εκφράζει την προσπάθεια για διατήρηση του κάλλους, της ελπίδας, και της τελειότητας που και οι δύο τη συνδέουν με το πρώτο.
Πηγές:
- McKinsey, M. (1997), «C. P. Cavafy on Shakespeare. ‘King Claudius’ and Two Early
Essays» στο In-between. Essays and Studies in Literary Criticism, τχ. 6, Μάρτιος 1997, σσ. 3-18. - Ζαφειροπούλου, Λ. [εισ.-επιμ.] (2016), William Shakespeare. Τα Σονέτα. Αθήνα: Gutenberg.
- Ιστοσελίδα «Ψηφίδες για την Ελληνική Γλώσσα» του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.
Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1997, όπου και μεγάλωσε. Είναι τελειόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ, στον τομέα Μεσαιωνικών και Νεοελληνικών Σπουδών. Οι μεγάλες του αγάπες είναι η λογοτεχνία, το θέατρο, η ζωγραφική, η μουσική. Κείμενα και ποιήματά του έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά του τόπου του.
