Της Μαρίας Τσαλίκη,
«Όχι δεν είσαι ελεύθερος. Το σκοινί, που είσαι δεμένος είναι πιο μακρύ από τους άλλους ανθρώπους, αυτό είναι όλο. Του λόγου σου αφεντικό έχεις μακρύ σπάγκο, πας κι έρχεσαι, θαρρείς πως είσαι ελεύθερος, μα το σπάγκο δεν τον κόβεις. Κι άμα δεν κόψεις τον σπάγκο…»
Αλέξης Ζορμπάς
Το πρόβλημα της ελευθερίας του ανθρώπου, της αθανασίας της ψυχής και της ύπαρξης του Θεού αποτέλεσαν τα βασικότερα ερωτήματα και αργότερα εντρυφήματα της σκέψης του Νίκου Καζαντζάκη. Ελευθερία και άνθρωπος ταυτίζονται τόσο κατά τον Καζαντζάκη όσο και κατά τον υπαρξιστή φιλόσοφο Σαρτρ, σύμφωνα με τους οποίους η ελευθερία είναι αδύνατο να διακριθεί από την ουσία της ανθρώπινης φύσης.
Σύμφωνα με τον Καζαντζάκη η ελευθερία με την μορφή της μεταφυσικής και όχι πολιτικής έννοιας του όρου σημαίνει την απουσία φόβου και ελπίδας. Η ελευθερία ήταν το κεντρικό φιλοσοφικό πρόβλημα και το υψηλότερο αγώνισμα της ψυχής του, γεγονός που προκύπτει και από τις φράσεις που έχουν χαραχθεί στον τάφο του «Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβούμαι τίποτα, είμαι λεύτερος».
Το βιβλίο «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» αποτελεί το πρώτο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, το οποίο δημοσιεύτηκε το 1946. Κύριος στοχασμός του έργου αποτελεί η ελευθερία και η ατέρμονη αναζήτηση της πραγματικής έννοιας του όρου.
Ο χρόνος αφήγησης αναφέρεται στην προπολεμική περίοδο και συγκεκριμένα στο νησί της Κρήτης. Κεντρικοί ήρωες του έργου είναι ο ίδιος ο συγγραφέας και ο Αλέξης Ζορμπάς ο οποίος και υπήρξε πραγματικό πρόσωπο. Το πραγματικό του όνομα ήταν Γεώργιος Ζορμπάς, γεννήθηκε το 1865 και πέθανε το 1941. Ήταν μεταλλωρύχος με τον οποίο είχε πράγματι συνεργαστεί ο Καζαντζάκης σε μια επιχείρηση μεταλλείων στη Μάνη.
Στο βιβλίο ο συγγραφέας και ο Ζορμπάς προσπαθούν να εγκαταστήσουν ένα λιγνιτωρυχείο στην Κρήτη δίχως προηγούμενες γνώσεις και εμπειρία σχετικά με το εν λόγω εγχείρημά τους. Ο πρώτος είναι το αφεντικό και ο δεύτερος ο αρχιεργάτης. Από τη μια, ο Καζαντζάκης είναι ο άνθρωπος του πνεύματος, ένας διανοούμενος γεμάτος ανησυχίες και ανεξάντλητα ερωτήματα. Ερωτήματα τα οποία τον αφήνουν ξάγρυπνο τις νύχτες και χαμένο μέσα στα αμέτρητα βιβλία του τις ημέρες παλεύοντας να κατευνάσει τους δαίμονες μέσα του και να βρει τις απαντήσεις που με τόση λαχτάρα αναζητά.
Από την άλλη, ο Ζορμπάς σκιαγραφείται ως ένας άνθρωπος του μόχθου, δίχως τρόπους και ευγένειες. Έχει μάθει να στηρίζεται στην εμπειρία της ζωής, να πράττει μόνο με βάση τα ένστικτα και τα συναισθήματά του. Ο Καζαντζάκης τον περιγράφει ως τον απόλυτα ελεύθερο άνθρωπο, που δεν περιορίζεται από τα πρέπει και τα μη της κοινωνίας. Οι δύο μαζί θα μπορούσαμε να πούμε ότι συνθέτουν το φάσμα ολόκληρης της ζωής (σκέψη – δράση, έργο – λόγος, πράξη – θεωρία).
«Υπάρχει τελικά άνθρωπος ελεύθερος;»
Η ιδέα και η αναζήτηση της πραγματικής έννοιας της ελευθερίας ταλανίζει το μυαλό του Καζαντζάκη τόσο ως συγγραφέα του μυθιστορήματος όσο και ως περσόνα στο ίδιο του το έργο. Αναζητά αδιαλείπτως την ελευθερία, την οποία τελικά συναντά στο πρόσωπο του «θεοπάλαβου» φίλου και συνεργάτη του Αλέξη Ζορμπά. Ο χαρακτήρας του Ζορμπά αποτελεί την αντίθεση προς τον συγγραφέα. Ο Καζαντζάκης ζηλεύει και συνάμα θαυμάζει τον Ζορμπά κι αυτό γιατί ο δεύτερος έχει αυτό που ο συγγραφέας θέλει, αλλά δεν μπορεί και φοβάται πως ίσως δε θα μπορέσει και ποτέ να αποκτήσει: την απόλυτη ελευθερία.
«Έχεις τα πάντα εκτός από λίγη τρέλα και όλοι οι άνθρωποι χρειάζονται λίγη τρέλα αλλιώς δεν θα μπορέσεις να σπάσεις το σκοινί και να λευθερωθείς».
Αλέξης Ζορμπάς
Φτάνοντας στην Κρήτη οι δύο τους θα μείνουν σε ένα μικρό ξενοδοχείο όπου και τους υποδέχεται η μαντάμ Ορτάνς, ιδιοκτήτρια του ξενοδοχείου. Η έμπειρη αυτή γαλλίδα, που πέρασε την μισή ζωή της προσφέροντας ερωτικές απολαύσεις σε γενναιόδωρους άνδρες θα συνάψει ερωτική σχέση με τον Ζορμπά, ο οποίος και θα την αγαπήσει πραγματικά. Λίγο αργότερα, η μαντάμ Ορτάνς αρρωσταίνει και μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα πεθαίνει αφήνοντας πίσω έναν Ζορμπά πικραμένο και απαρηγόρητο. Η έντονη απώλειά της τον ωθεί σε μία διαδικασία μεταφυσικής αναζήτησης σχετικά με το νόημα της ζωής και του θανάτου, τον κατακλύζουν ερωτήματα που απασχολούν όλους τους ανθρώπους κάποια στιγμή συνειδητοποιώντας εν τέλει με πικρία, ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των ανθρώπων, αυτό της θνησιμότητας. Τα ερωτήματα που βασανίζουν το μυαλό του αποφασίζει να τα στρέψει προς τον συγγραφέα, ο οποίος ωστόσο, δεν γνωρίζει και δεν μπορεί να του προσφέρει τις απαντήσεις που ψάχνει.
Ο Καζαντζάκης μπροστά στην άρνηση του φίλου του να αποδεχθεί τον θάνατο, υποστηρίζει πως ο μόνος δρόμος προς την λύτρωση είναι να μπορέσουν οι άνθρωποι να μετουσιώσουν το αναπόφευκτο αυτό ταξίδι σε δική τους ελεύθερη βούληση. Ο άνθρωπος δηλαδή θα πρέπει να αντιμετωπίζει όλες τις αλήθειες της ζωής που δεν μπορεί να αποτρέψει, όπως και τον θάνατο, με θάρρος και να τις εκλαμβάνει ως δικές του προσωπικές επιλογές. Με τον τρόπο αυτό θα έχουμε τουλάχιστον την αίσθηση πως καθορίζουμε οι ίδιοι την ζωής μας, πως θέτουμε σε εφαρμογή το σημαντικότερο στοιχείο της ύπαρξής μας, την ελευθερία μας.
«Έκοψα το σκοινί τη στιγμή της πιο γλυκιάς εξάρτησης. Είναι μερικές φορές που η μανία της αυτοκαταστροφής μού υπαγορεύει βιαστικές κινήσεις. Μέχρι εκεί που δεν παίρνει άλλο εκβιάζω καταστάσεις για να συναντήσω μια ώρα αρχύτερα την ελευθερία που βρίσκεται στο τέρμα. Τώρα από απόσταση η γεύση μου τέθηκε σε λειτουργία. Είναι η ελευθερία που μ’ αφήνει να γεύομαι ό,τι θέλω εγώ».
Αλέξης Ζορμπάς
