Της Μαρίας Μαλανδράκη,
Στις μέρες μας η παρακολούθηση κάθε μας κίνησης και η δημιουργία «προφίλ» μέσω της συλλογής πληροφοριών -ηλεκτρονικών και μη- δεν αποτελούν κάποιο μυστικό ή κάποια θεωρία συνωμοσίας για όσους αρέσκονται στο να καταστροφολογούν, αλλά αποτελούν κοινή γνώση και συγκροτησιακή συνθήκη του σύγχρονου κόσμου. Πώς ορίζεται όμως αυτή η νέα μορφή επιτήρησης, ποιες είναι οι διαφορές της με τις παλαιότερες και τι επιπτώσεις μπορεί να έχει στο άμεσο μέλλον;
Στην κοινωνιολογική θεωρία αυτή η νέα μορφή επιτήρησης ορίζεται από τον David Lyon ως «ψηφιακό πανοπτικόν», πριν αναφερθούμε όμως σε αυτή ας κάνουμε μια αναφορά στη θεωρία του πανοπτισμού για την οποία μιλάει ο Μισέλ Φουκώ και στην οποία βασίζεται ο David Lyon.
Η προσέγγιση της πανοπτικής μεταφοράς αναπτύσσεται από τον Φουκώ στο βιβλίο του «Επιτήρηση και Τιμωρία», όπου χωρίς να παραβλέπει τους οικονομικούς μετασχηματισμούς, προσεγγίζει την νεωτερικότητα μέσα απ’ το πρίσμα της άσκησης εξουσίας, στο πως ασκείται δηλαδή η εξουσία στην νεωτερική εποχή και στο τι υποκείμενα διαμορφώνει. Ο Φουκώ αναφέρει πως στις προνεωτερικές κοινωνίες στις οποίες επικρατούσε το φεουδαρχικό σύστημα, καθώς και ο λόγος της θρησκείας και της δεισιδαιμονίας, η εξουσία άνηκε στον μονάρχη και είχε συγκεντρωτικό και προσωποποιημένο χαρακτήρα. Κατά αυτό τον τρόπο, κάθε μορφή παραβατικής συμπεριφοράς επέφερε μια βάναυση τιμωρία, η οποία ήταν δημόσια, προκειμένου να προβάλλεται η δύναμη του μονάρχη και να παραδειγματίζεται η υπόλοιπη κοινότητα. Μάλιστα, όσο πιο βάναυσο και βίαιο ήταν το θέαμα της τιμωρίας, τόσο πιο μεγάλος ήταν ο παραδειγματικός της χαρακτήρας.
Ο Φουκώ αναφέρει, πως στην μετάβαση στη νεωτερική εποχή η τιμωρία ως δημόσιο θέαμα αντικαθίσταται από μια ιεραρχημένη δομή την οποία ονομάζει μεταφορικά ως πανοπτικόν, μια ονομασία που ταυτίζεται με την ονομασία του μοντέλου αρχιτεκτονικής της φυλακής του Jeremy Bentham. Αναλυτικότερα, κατά τον 18ο-19ο αιώνα η ελευθερία παρουσιάζεται ως το υπέρτατο αγαθό του ατόμου και έτσι τα συστήματα ποινικής δικαιοσύνης προσαρμόζουν τις ποινικές ανακατατάξεις, προκειμένου να δημιουργηθεί ένα σύστημα σωφρονισμού, όπου η τιμωρία βασίζεται στον περιορισμό της ελευθερίας και όχι σε βάναυσα σωματικά μαρτύρια. Σε αυτό το κλίμα δημιουργούνται νέα μοντέλα αρχιτεκτονικής φυλακών, ανάμεσα στα οποία ένα απ’ τα πιο διαδεδομένα ήταν εκείνο του Jeremy Bentham το λεγόμενο panopticon. Στο τελευταίο τα κελιά των φυλακισμένων είναι χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο, έτσι ώστε να σχηματίζουν ένα κύκλο και στο κέντρο υψώνεται ένα φυλάκιο στη κορυφή του οποίου μπορούν να βρίσκονται φύλακες που έχουν μόνιμη ορατότητα στο εσωτερικό των κελιών χωρίς όμως να μπορούν οι φυλακισμένοι να τους δουν, δημιουργώντας τους έτσι την αίσθηση πως βρίσκονται υπό συνεχή παρακολούθηση. Κατά αυτό τον τρόπο η «εξουσία» παύει να έχει έναν συγκεντρωτικό-προσωποποιημένο χαρακτήρα και στο πλαίσιο ενός διοικητικού μηχανισμού γίνεται απρόσωπη, ενώ ταυτόχρονα οι φυλακισμένοι οδηγούνται στην αυτοπειθαρχία και στην ενσωμάτωση του κοινωνικού ελέγχου. Αντίστοιχα στην θεωρία του Φουκώ το λεγόμενο πανοπτικόν αποτελεί μια μεταφορά που εκφράζει την διάχυτη, αποτελεσματικότερη και μη βίαιη άσκηση του κοινωνικού ελέγχου -εντός του κοινωνικοπολιτικού συστήματος- οδηγώντας το άτομο στην εσωτερίκευσή του.
Στη βάση της θεωρίας του Φουκώ ο David Lyon αναπτύσσει τη δική του θεωρία αναφορικά με του σύγχρονους μηχανισμούς επιτήρησης και κάνει λόγο για ένα ψηφιακό πανοπτικόν στο βιβλίο του «The rise of Surveillance society». Σύμφωνα με τον Lyon η επιτήρηση εντατικοποιείται μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001 και πλέον εμφανίζεται πολύ πιο έντονα η νέα ηλεκτρονική παρακολούθηση. Η τελευταία έχει έναν εντελώς διαφορετικό χαρακτήρα σε σχέση με τις μεθόδους και τα συστήματα επιτήρησης του παρελθόντος.
Σε ένα πρώτο επίπεδο η νέα ηλεκτρονική επιτήρηση είναι πιο διεισδυτική από ποτέ, ενώ ταυτόχρονα εδράζεται στην βάση της επιθυμίας και του καταναλωτισμού, αφού συλλέγει τα δεδομένα μέσω των καταναλωτικών προτιμήσεων, αλλά και αναζητήσεων που κάνει ο εκάστοτε χρήστης στο διαδίκτυο. Εκείνο όμως που είναι πραγματικά παράδοξο στον νέο χαρακτήρα της επιτήρησης είναι πως αυτός ο κοινωνικό έλεγχος συμβαδίζει με τις ελευθερίες του πολίτη και πως ο πολίτης παραχωρεί συνειδητά τα προσωπικά του δεδομένα στις διάφορες ιστοσελίδες κοινωνικής δικτύωσης, γνωρίζοντας πως αυτά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και να ελεγχθούν τόσο από τους δημιουργούς της ιστοσελίδας, όσο και από τους διάφορους διοικητικούς μηχανισμούς κοινωνικού ελέγχου της εκάστοτε χώρας στην οποία ανήκει.
Ενώ λοιπόν η νεωτερική εποχή στηρίχθηκε στην διάκριση δημόσιου και ιδιωτικού χώρου και ο εκτεταμένος κοινωνικό έλεγχος θεωρούνταν αντίθετος με την ελευθερία και τα δικαιώματα του ατόμου, στην ύστερη νεωτερική εποχή -ή μετανεωτερική εποχή- η διάκριση ιδιωτικού-δημοσίου καταρρέει, ενώ η επιτήρηση-παρακολούθηση γενικεύεται. Μάλιστα ο Lyon αναφέρει πως η επιτήρηση έχει γενικευθεί σε τέτοιο βαθμό που είναι οριζόντια (omniveillance) και γίνεται -μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης- από όλους προς όλους, αφού όλοι είναι σε θέση να δουν την καθημερινότητα, τις προτιμήσεις και τον κοινωνικό κύκλο κάποιου μέσω του διαδικτύου.
Τι επιπτώσεις μπορεί όμως να έχουν όλα αυτά στο έμμεσο μέλλον; Η αλήθεια είναι πως κάτι τέτοιο δεν μπορούμε να το γνωρίζουμε με σιγουριά, αφού είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας που τα προσωπικά δεδομένα των πολιτών είναι τόσο εκτεθειμένα και έτσι κάθε υπόθεση που μπορεί κάποιος να κάνει θα είναι σίγουρα πιο μακριά από αυτό που τελικά μπορεί να συμβεί. Σε κάθε περίπτωση όμως μπορεί κανείς να είναι σίγουρος για τρία πράγματα: το πρώτο είναι πως είναι αδύνατον να διαφύγει κανείς από αυτό το σύστημα επιτήρησης, αφού το μεγαλύτερο του μέρος εδράζεται στον ψηφιακό κόσμο -που αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας στις μοντέρνες κοινωνίες- και στα ίχνη μας σε αυτόν. Το δεύτερο πράγμα για το οποίο μπορεί να είναι κανείς σίγουρος είναι πως σε αυτό το κλίμα η εγκαθίδρυση μια ψηφιακής δικτατορίας (όπως αυτή που έχει η Κίνα) είναι δυνατή, ενώ -σαν ένα τρίτο συμπέρασμα- εάν πράγματι ο Δυτικός Κόσμος εισέλθει σε ένα τόσο εντατικοποιημένο σύστημα κοινωνικού ελέγχου η «ανατροπή» του δεν θα μπορεί να έχει ένα χαρακτήρα μια κλασικής κοινωνικής επανάστασης, λόγω του αποκεντρωμένου χαρακτήρα του, δηλαδή του γεγονότος ότι δεν ελέγχεται από μια μερίδα ατόμων ή μια συγκεκριμένη κυβέρνηση.
