Της Βάλιας Πλακουδάκη,
Στις μέρες μας, η εξάπλωση ενός θανατηφόρου ιού δεν αποτελεί ένα σενάριο μακριά από την πραγματικότητα. Στο παρελθόν, η ανθρωπότητα βρέθηκε πολλές φορές αντιμέτωπη με πανδημίες, που στοίχισαν τις ζωές εκατομμυρίων θυμάτων. Όμως, ορισμένες πανδημίες απείλησαν ουσιαστικά την ανθρώπινη ύπαρξη.
Λοιμός των Αθηνών
Η πρώτη πανδημία, που καταγράφεται στις ιστορικές πηγές, συναντάται στην αρχαία Ελλάδα. Μέσω του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη, ο οποίος μολύνθηκε και επέζησε της ασθένειας, λαμβάνουμε γνώση για την πρώτη καταγεγραμμένη επιδημία. Ο «Λοιμός των Αθηνών» ξέσπασε στην Αθήνα το 430 π.Χ, κατά το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου και διήρκεσε μέχρι το 426 π.Χ, εξοντώνοντας περίπου το ένα τέταρτο του Αθηναϊκού πληθυσμού. Ο θανατηφόρος ιός σκότωσε μεγάλο μέρος του πεζικού και του ναυτικού του Αθηναϊκού στρατού. Ανάμεσα στα θύματα του Λοιμού, ήταν και ο Αθηναίος ηγέτης Περικλής, ο οποίος μολύνθηκε από το δεύτερο ξέσπασμα του ιού.
Ο Θουκυδίδης αναφέρει ότι η νόσος ξέσπασε πρώτα στην Αιθιοπία, πέρασε στην Αίγυπτο και τη Λιβύη, πριν καταλήξει στην Αθήνα μέσω του λιμανιού του Πειραιά. Μέσω των περιγραφών του μαθαίνουμε ότι η πανδημία προκάλεσε δραματικές επιπτώσεις στην κοινωνία της Αθήνας. Οι κάτοικοι σταμάτησαν να υπακούουν στους νόμους και επικράτησε γενικότερη αναταραχή, καθώς πίστευαν ότι κανείς δε θα επιζήσει της επιδημίας. Δεν έχει γίνει ακριβής ταυτοποίηση του ιού, αλλά οι επιστήμονες τον έχουν συνδέσει με τη βουβωνική πανώλη, τον τύφο και τον Αιμορραγικό Πυρετό Έμπολα.
Πανώλη του Ιουστινιανού
Η συγκεκριμένη επιδημία πανούκλας σημειώθηκε το 541 μ.Χ και εξαπλώθηκε γρήγορα σε ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία και γενικότερα στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Η επιδημία διήρκεσε, με συνεχόμενη εμφάνιση κρουσμάτων, μέχρι το 750, και έχοντας ως αποτέλεσμα τον θάνατο περίπου 25 εκατομμυρίων ανθρώπων. Η νόσος πήρε το όνομά της από τον Ιουστινιανό Α’, ο οποίος ήταν αυτοκράτορας κατά την αρχική εξάπλωση του ιού. Ο Ιουστινιανός παρότι μολύνθηκε από τη νόσο, κατάφερε να επιζήσει. Η Κωνσταντινούπολη αποτέλεσε το επίκεντρο της επιδημίας, καθώς τα πλοία που έφταναν στο λιμάνι της Πόλης, μετέφεραν μαζί με τα εμπορεύματα τους αρουραίους μολυσμένους με πανώλη. Τα πρώτα κρούσματα καταγράφει στις πηγές του ο ιστορικός Προκόπιος και στο έργο του ο Ιωάννης της Εφέσου. Ο Προκόπιος αναφέρει ότι ο αριθμός των θυμάτων ήταν τόσο υψηλός, ώστε δεν υπήρχε χώρος για να θάψουν τους νεκρούς, με αποτέλεσμα τα σώματα να παραμένουν στοιβαγμένα στο ύπαιθρο.
Παρ’ όλα αυτά, σύγχρονες ιστορικές έρευνες υποστηρίζουν ότι οι προηγούμενες αναλύσεις της θνησιμότητας και των κοινωνικών επιπτώσεων της Πανώλης του Ιουστινιανού είναι ανακριβείς, καθώς αναφέρουν ότι οι προηγούμενες εκτιμήσεις βασίζονται σε ένα περιορισμένο σύνολο πηγών και δεν υποστηρίζονται από άλλα ανεξάρτητα αποδεικτικά στοιχεία.
Μαύρη Πανώλη
Η Μαύρη Πανώλη ή αλλιώς Μαύρος Θάνατος εξαπλώθηκε στην Ευρώπη το 1347 και αποτέλεσε μια από τις πιο καταστροφικές πανδημίες στην ιστορία. Θεωρείται ότι εμφανίστηκε πρώτα στην Ανατολική ή Κεντρική Ασία και περνώντας, μέσω των εμπορικών δρόμων από τη Μεσόγειο Θάλασσα, εξαπλώθηκε στην Ευρώπη. Πηγές της εποχής, όπως Χρονικά και επιστολές, περιγράφουν τη φρίκη που προκάλεσε η ασθένεια. Στη Φλωρεντία, ο αναγεννησιακός ποιητής Πετράρχης αναφέρει πως στο μέλλον σίγουρα «δε θα πιστέψουν τον τρόμο και την αβυσσαλέα θλίψη που βιώνουμε και θα εξετάσουν τη μαρτυρία μας ως μυθοπλασία». Η αναταραχή που προκάλεσε η ασθένεια στην κοινωνία κατέληξε στο να κατηγορηθούν διάφορες κοινωνικές ομάδες στην Ευρώπη, όπως οι Εβραίοι, οι ζητιάνοι, οι προσκυνητές και οι Ρομά. Ακόμη, οι λεπροί αλλά και άλλοι με παθήσεις βρήκαν τον θάνατο, επειδή θεωρήθηκαν υπεύθυνοι για την εξάπλωση της νόσου.
Ο Μαύρος Θάνατος ήταν μια επιδημία παρωτίτιδας, μιας ασθένειας που προκλήθηκε από το βακτήριο Yersinia pestis, το οποίο κυκλοφορεί ανάμεσα στα άγρια τρωκτικά, όπου αυτά ζουν σε μεγάλο αριθμό και πυκνότητα. Δεν υπάρχει ακριβής αριθμός των θυμάτων, αλλά υπολογίζεται ότι εξόντωσε σχεδόν τον μισό πληθυσμό της Ευρώπης. Παρά τη φρίκη και τον θάνατο που επικράτησε λόγω της πανδημίας, ορισμένοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως η εξάλειψη τόσο μεγάλου ποσοστού του πληθυσμού, οδήγησε στη βελτίωση της οικονομίας και προώθησε μια θετική κλιματική αλλαγή.
Ισπανική Ινφλουέντζα
Η πανδημία της Ισπανικής γρίπης εκδηλώθηκε το 1918 και υπολογίζεται ότι μέσα σε 18 μήνες, τουλάχιστον το ένα τρίτο του παγκόσμιου πληθυσμού, είχε μολυνθεί. Παρά το γεγονός ότι έγινε γνωστή ως Ισπανική γρίπη, τα πρώτα καταγεγραμμένα κρούσματα εμφανίστηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες, κατά το τελευταίο έτος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Χώρες που είχαν υποστεί σπουδαίο πλήγμα από τον πόλεμο (Γερμανία, Αγγλία, Γαλλία, ΗΠΑ) απέφυγαν την αναφορά της ασθένειας και των θυμάτων της στον Τύπο. Αντιθέτως, στην Ισπανία, η οποία είχε παραμείνει ουδέτερη στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Τύπος μετέδιδε ελεύθερα τα νέα της επιδημίας. Έτσι, δημιουργήθηκε η ψευδής εντύπωση ότι η Ισπανία ήταν το επίκεντρο της γρίπης και λανθασμένα χαρακτηρίστηκε «Ισπανική».
Θεωρείται ότι η Γρίπη εμφανίστηκε πρώτα σε ένα στρατιωτικό νοσοκομείο στο Στάπλ της Γαλλίας. Το νοσοκομείο φρόντισε χιλιάδες θύματα χημικών επιθέσεων και άλλων θυμάτων του πολέμου. Περίπου 100.000 στρατιώτες διέρχονταν καθημερινά από το στρατόπεδο. Το νοσοκομείο προμηθευόταν τακτικά από τα γύρω χωριά χοίρους και πουλερικά, από τα οποία θεωρείται ότι προήλθε ο ιός. Σε αντίθεση με άλλες μορφές γρίπης πριν από αυτήν, η Ισπανική Γρίπη μόλυνε όχι μόνο τους πολύ νέους και τους πολύ ηλικιωμένους, αλλά και τους υγιείς ενήλικες ηλικίας, 20 έως 40 ετών. Στο τέλος του 1918, μετά από ένα δεύτερο ξέσπασμα του ιού, τα κρούσματα άρχισαν να υποχωρούν σημαντικά. Υπήρξαν περιπτώσεις θανάτων από τη Γρίπη μέχρι το καλοκαίρι του 1919, αλλά η ιατρική περίθαλψη και η γενετική μετάλλαξη του ιού, έφερε την επιδημία στο τέλος της.
Βιβλιογραφία
- Wiechmann, Ingrid, etal. “History of the Plague”. RCC Perspectives, no. 3, 2012, pp. 63–74.
- Wyman, Walter. “The Black Plague”. The North American Review, vol. 164, no. 485, 1897, pp. 441–452.
- “The Epidemic of Spanish Influenza”. Science, vol. 48, no. 1238, 1918, pp. 289–289.
- Holladay, A. J., and J. C. F. Poole. “Thucydides and the Plague of Athens”. The Classical Quarterly, vol. 29, no. 2, 1979, pp. 282–300.
