Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Όλοι μας τον έχουμε ακουστά, οι ιστορίες στις οποίες ο ίδιος πρωταγωνιστεί, προκαλούν αν όχι γέλιο, τουλάχιστον θυμηδία σε όλους όσους τις ακούνε. Το όνομά του είναι συνυφασμένο με τη λαϊκή σοφία και στωικότητα, αποτελεί ίσως το πρότυπο, ή καλύτερα, το αρχέτυπο του Ανατολίτη που έχουμε στο μυαλό μας. Ο λόγος, φυσικά, για τον περιλάλητο Νασρεττίν ή Ναστραδίν Χότζα, η ιστορία του οποίου θα μας απασχολήσει στο παρόν άρθρο.
Ο Χότζας αποτελεί μια σχεδόν μυθική φιγούρα, ο μύθος μπλέκεται με την αλήθεια γύρω από το πρόσωπό του, με αποτέλεσμα να μη μπορούμε να ανασυνθέσουμε με ακρίβεια τη ζωή του. Πατρίδα του είναι η Μικρά Ασία, ο Ναστραδίν γεννιέται, σύμφωνα με τους περισσότερους μελετητές του έργου και της ζωής του, σε ένα χωριό της επαρχίας του Σιβρή-Χισάρ, στο Χόρτο, το έτος 605 Εγίρας (το έτος 1206 στο χριστιανικό ημερολόγιο).
Ο πατέρας του, Αμπντουλλάχ εφέντης, ασκούσε εκεί χρέη ιμάμη. Μετά το θάνατο του πατέρα του, το 635 Εγ. (1237 μ.Χ.), μεταβιβάζει τα κληρονομικά του δικαιώματα στο αξίωμα του ιμάμη σε κάποιον συγχωριανό του, τον Μολλά Μεχμέτ, ο οποίος ήταν πιθανόν μαθητής του. Μεταβαίνει τότε στο χωριό Ακ-Σεχίρ, με την πρόθεση να μαθητεύσει κοντά στους Χατζή Ιμπραΐμ Σουλτάν και Σεγγήτ Μαχμούτ Χαϊρανή, άτομα που έχαιραν μεγάλου κύρους και φήμης την εποχή εκείνη. Ο Χότζας εμφανίζεται ως μάρτυρας στους βακουφναμέδες (καταστατικά ευαγών ιδρυμάτων), που οι δύο αυτοί συντάσσουν. Πεθαίνει το 683 Εγ. (1284) στο Ακ-Σεχίρ, σε ηλικία 78 ετών, όπου και βρίσκεται μέχρι σήμερα ο τάφος του. 
Οι ιστορίες ή τα ανέκδοτα στα οποία πρωταγωνιστεί ο Ναστραδίν Χότζας, γνώρισαν τεράστια διάδοση, κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, σε όλες τις περιοχές που αυτή ήλεγχε. Ακόμα και σήμερα, ιστορίες για το πρόσωπό του λέγονται σε μια τεράστια έκταση, από τη Βοσνία και το σύνολο της Βαλκανικής μέχρι την Αίγυπτο και την Περσία. Στη μορφή του Χότζα συνενώνονται πολλές και διαφορετικές παραδόσεις, από ευτράπελες διηγήσεις του Αισώπου, του Φιλόγελω ή του Ιεροκλή, έως και ανέκδοτα που αποδίδονται στον Άραβα γελωτοποιό Τζουχά, τον Ιντζιλή Τσαούς και τον Μπεκρή Μουσταφά. Όλοι αυτοί λησμονήθηκαν και ξεχάστηκαν, ο Χότζας όμως επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας. Τα ανέκδοτά του είναι προσφιλή, διότι συνδυάζουν τη σάτιρα, το χιούμορ και τον αυτοσαρκασμό του ήρωα.
Επιπλέον, μέσα από τις ιστορίες του Χότζα, διαφαίνεται και η ιστορία της περιοχής που τον γέννησε. Ο πυρήνας των ανεκδότων του χρονολογείται στην περίοδο της παρακμής του Σελτζουκικού σουλτανάτου του Ρουμ. Στα ανέκδοτα του Χότζα παρελαύνουν ιστορικές προσωπικότητες, όπως ο Ταμερλάνος, με τον οποίο ο Χότζας διατηρεί πολύ καλές σχέσεις, παρά το γεγονός πως οι δυο τους δε συναντήθηκαν ποτέ στην πραγματικότητα (τους χωρίζουν χρονικά σχεδόν εκατό χρόνια). Ίσως, με τον τρόπο αυτόν, ο λαός της Ανατολίας να εξέφρασε την αντιπάθειά του, απέναντι στην αναδυόμενη Οθωμανική δύναμη. Η Πολίτισσα, πάλι, στην καταγωγή, Μαρία Ιορδανίδου, στο αριστούργημά της «Λωξάνδρα» παραθέτει ένα ανέκδοτο με πρωταγωνιστή τον Χότζα, σαρκαστικό προς τον Σουλτάνο Αβδούλ–Χαμίτ τον Β΄, το οποίο είναι χαρακτηριστικό της περιόδου. Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η σχετική με τον Ναστραδίν Χότζα ανεκδοτολογία παρουσιάζει μία χαρακτηριστική διαχρονία.
Τα ανέκδοτα του Χότζα μέχρι την περίοδο του Τανζιμάτ είχαν αποκλειστικά προφορικό χαρακτήρα, η συγκέντρωση, καταγραφή και μελέτη τους ξεκινά την περίοδο αυτή, ιδιαίτερα υπό την επήρεια του πανισλαμισμού που εισηγείται ο Αβδούλ-Χαμίτ ο Β΄ και αργότερα του «Παντουρκισμού» και της «νεοτουρκικής» ιδεολογίας. Σε επίπεδο λαού, ο Χότζας κατέστη ένας σούφι άγιος, που διαθέτει θαυματουργικές ιδιότητες. Η «λατρεία» του χρονολογείται αρκετά πίσω, ήδη από την εποχή του Εβλιά Τσελεμπή, ο οποίος αναφέρει στο έργο του και ένα προσκύνημά του στον τάφο του «αγίου» αυτού ανθρώπου. Οι ιστορίες του αγαπήθηκαν όχι μόνο από τους μουσουλμάνους, αλλά και από τους χριστιανούς, γεγονός που συνέτεινε στην ευρύτερη διάδοσή τους.
Κλείνοντας, οφείλουμε να πούμε πως η «πατρότητα» του Χότζα, αποτελεί μήλον της Έριδος για πολλές χώρες, πλην της Τουρκίας. Τα ανέκδοτά του αποτελούν το απαύγασμα της θυμοσοφίας των λαών της περιοχής που τον έπλασε και για το λόγο αυτό είναι εξαιρετικά επίκαιρα ακόμα και στην εποχή μας, διότι μπορούν να λεχθούν από το καφενείο του χωριού, μέχρι και το κοινοβούλιο μιας χώρας. Δεν είναι απλά μέρος της φιλοσοφίας του Ανατολίτη, είναι μέρος της κουλτούρας του.
Βιβλιογραφία
- Ναστραδίν Χότζας, Εύθυμες ιστορίες, Modern times, 2003
- Μαρία Ιορδανίδου, Λωξάνδρα, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 2010
- Στέλιος Μαγιόπουλος, Ο Νασρεττίν Χότζας, Όλα τα ανέκδοτά του, Αθήνα, 1980
