Του Άρη Κατσίδη,
Η Διάσκεψη και η συμφωνία του Μπρέτον Γουντς το 1944 εγκατέστησε ένα νέο παγκόσμιο νομισματικό σύστημα. Το δολάριο ως κεντρικός άξονας του συστήματος θα μπορούσε να μετατραπεί με τον χρυσό σε σταθερή ισοτιμία. Με αυτόν τον τρόπο, οι ΗΠΑ έγιναν κυρίαρχη δύναμη στην παγκόσμια αγορά. Μετά τη συμφωνία, μόνο οι ΗΠΑ θα είχαν τη δυνατότητα να τυπώσουν δολάρια, ενώ δημιουργήθηκαν η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (IMF). Αυτοί οι παγκόσμιοι οργανισμοί θα είχαν βάση την Αμερική και θα επωμίζονταν το ρόλο να ελέγξουν και να κατευθύνουν τις χώρες που θα συμμετείχαν σε αυτήν την προσπάθεια.
Η συμφωνία του Μπρέτον Γουντς
Βρισκόμαστε προς το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όλος ο κόσμος έχει σοκαριστεί με τα γεγονότα που έχουν συμβεί. Ο πόλεμος επηρέασε και την οικονομία. Με πρωτοβουλία του Αμερικανού προέδρου Φραγκλίνου Ρούζβελτ, συγκλήθηκε από την 1 έως τις 22 Ιουλίου 1944 η Διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς, στο ομώνυμο θέρετρο της πολιτείας New Hampshire των ΗΠΑ. Η συμφωνία αυτή συνδέθηκε με την «χρυσή περίοδο» της μεταπολεμικής εποχής, γιατί η παγκόσμια οικονομία γνώρισε πολύ υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης σε συνθήκες νομισματικής σταθερότητας. Στις ΗΠΑ τα εισοδήματα εκείνη την περίοδο είχαν εκτιναχθεί, περίπου 75% αύξηση, ενώ κυριαρχούσε και στο διεθνές εμπόριο. Η Αμερική είχε το πάνω χέρι στην οικονομία και αναπτυσσόταν πολύ γρήγορα. Δεν συνέβαινε, βέβαια, το ίδιο για την Ευρώπη. Η βιομηχανία της Γερμανίας είχε μειωθεί κατά 14% σε σχέση με το 1936 και πιο πριν, ενώ η Μεγάλη Βρετανία είχε μεγάλο χρέος και δεν απέπνεε οικονομική ευημερία.
Σύμφωνα με την συμφωνία, οι χώρες υποσχέθηκαν ότι οι κεντρικές τράπεζές τους θα κρατήσουν σταθερή ισοτιμία (fixed exchange rates) ανάμεσα στα εθνικά τους νομίσματα και το δολάριο. Πώς θα το πετύχαιναν όμως αυτό; Πολύ απλά όσο πιο αδύναμο ήταν το εθνικό νόμισμα μιας χώρας σε σχέση με το δολάριο, τόσο η τράπεζα του θα έπρεπε να αγοράσει συναλλάγματα για να αντισταθμίσει αυτή την αδυναμία. Με αυτόν τον τρόπο, θα είχαμε αύξηση της προσφοράς και μείωση της τιμής του.
Τα 44 κράτη-μέλη που συμμετείχαν στο Bretton Woods συμφώνησαν να αποφύγουν τα trade wars. Για παράδειγμα, δεν θα προχωρούσαν σε ενέργειες όπως να μειώσουν τις ισοτιμίες τους για να αυξήσουν αυστηρά τις συναλλαγές τους. Θα μπορούσαν, ωστόσο, να ρυθμίσουν και να δημιουργήσουν σοβαρές ισοτιμίες κάτω υπό ορισμένες συνθήκες. Για παράδειγμα, μπορούν να αναλάβουν δράση αν οι ξένες άμεσες επενδύσεις αρχίσουν να αποσταθεροποιούν τις οικονομίες τους. Στόχος ήταν να ξαναέρθουν οι ισοτιμίες, η δυναμική της οικονομίας τους και οι νομισματικές αξίες στην κατάσταση που βρισκόταν πριν τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο.
Στη διάσκεψη εκπροσωπήθηκαν 44 χώρες ανάμεσα τους και η Ελλάδα, αλλά και η Σοβιετική Ένωση, κάτι που προκαλεί εντύπωση. Ο Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Κυριάκος Βαρβαρέσος, εκπροσώπησε την Ελλάδα, ενώ άξιο αναφοράς αποτελεί το γεγονός ότι στην ελληνική αποστολή υπήρχε και ο τότε νεαρός οικονομολόγος Ανδρέας Παπανδρέου.
Πώς γινόταν αντικατάσταση του Κανόνα του Χρυσού;
Πριν την συμφωνία στο Μπρέτον Γουντς, πολλές χώρες ακολουθούσαν τον κανόνα του χρυσού. Αυτό σήμαινε ότι κάθε χώρα εγγυόταν πως ήταν σε θέση να ανταλλάξει την αξία του εθνικού της νομίσματος με χρυσό. Μετά τη συμφωνία του Ιουλίου 1944, τα περισσότερα μέλη συμφώνησαν να ανταλλάσσουν την αξία σε δολάρια. Η ΗΠΑ είχαν τα 3/4 της παγκόσμιας προσφοράς του χρυσού. Κανένα άλλο νόμισμα, πέραν του δολαρίου, δεν είχε τόσο χρυσό για να υποστηρίξει την μετατροπή. Πολύ απλά, από τον κανόνα του χρυσού, πηγαίναμε σε ένα σύστημα με βάση το δολάριο. Το νέο σύστημα είχε την υποχρέωση να κρατήσει την υπόσχεση του ότι θα διατηρήσει τον κανόνα δολαρίου-χρυσού και οι ΗΠΑ είχαν αναλάβει την υποχρέωση να διατηρεί σταθερή την τιμή του χρυσού στα 35 δολάρια την ουγκιά. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο χορηγούσε δάνεια στις χώρες που το είχαν ανάγκη και επέτρεπε υπό προϋποθέσεις την υποτίμηση των νομισμάτων.
Το δολάριο είχε αντικαταστήσει το χρυσό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η αξία του δολαρίου να μεγαλώσει και να ισχυροποιηθεί σε σχέση με τα άλλα νομίσματα. Είχε μεγαλύτερη ζήτηση το δολάριο, αν και η αξία του σε χρυσό παρέμενε η ίδια. Όλο αυτό με βάση τους οικονομικούς όρους δεν έστεκε επαρκώς, για αυτό και είχαμε κατάρρευση του συστήματος Μπρέτον Γουντς μέσα σε τρεις δεκαετίες.
Γιατί ήταν απαραίτητο;
Μέχρι τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι περισσότερες χώρες στηρίζονταν στον κανόνα του χρυσού. Αλλά, λόγω του υπερπληθωρισμού, δεν μπορούσαν να πληρώσουν το κόστος του πολέμου. Η αξία του χρήματος έπεσε τόσο πολύ που χαρακτηριστικά κάποτε χρειαζόταν οι άνθρωποι να γεμίσουν ένα καρότσι γεμάτο μετρητά, για να αγοράσουν μόνο ένα ψωμί. Μετά τον πόλεμο, οι περισσότερες χώρες επέστρεψαν στον κανόνα του χρυσού, γιατί θεωρούσαν ότι με αυτόν τον τρόπο η οικονομία είναι ασφαλής.
Έτσι, συνεχιζόταν η κατάσταση μέχρι το κραχ του 1929 και τη μεγάλη οικονομική κρίση (Great Depression). Από εκεί και πέρα οι επενδυτές επικεντρώνονταν κυρίως σε forex trading και σε παράγωγα. Αυτές οι εξελίξεις οδήγησαν ψηλά τις τιμές του χρυσού. Ο κόσμος εξαργύρωνε τα δολάριά του σε χρυσό. Η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ (Federal Reserve) έκανε τα πράγματα χειρότερα, όταν υπερασπίστηκε τα αποθέματα της χώρας σε χρυσό με αύξηση των επιτοκίων. Για αυτό το λόγο, πολλές χώρες και πάλι ήθελαν να εγκαταλείψουν τον κανόνα του χρυσού.
Το σύστημα του Μπρέτον Γουντς έδινε στις χώρες περισσότερη ευελιξία από μια αυστηρή τήρηση του κανόνα του χρυσού. Είχε λιγότερη μεταβλητότητα από το να μην χρησιμοποιεί μια χώρα κάποιο πρότυπο. Βέβαια, μία χώρα μέλος διατηρεί τη δυνατότητα να αλλάξει την αξία του νομίσματος της, αν χρειαζόταν μια «θεμελιώδη ανισορροπία» στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της.
Ο ρόλος του IMF και της World Bank
Το σύστημα του Μπρέτον Γουντς δεν θα μπορούσε να μπει σε εφαρμογή χωρίς την βοήθεια του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Κάποιες χώρες-μέλη έπρεπε να διασώσουν την αξία του εθνικού τους νομίσματος και να προσαρμόσουν την αξία στις επιταγές της νέας πραγματικότητας, ανεξαρτήτως αν δεν είχαν χρήματα. Με τη βοήθεια του IMF, που ξεκίνησε από την 1η Μαρτίου του 1947, μπορούσαν να το καταφέρουν, αλλιώς θα έκαναν αύξηση των επιτοκίων ή θα τους επηρέαζαν τα trade barriers (εμπορικά εμπόδια). Το IMF προσέφερε χρηματοδοτικές διευκολύνσεις στις χώρες που είχαν ελλείμματα.
Οι 44 χώρες-μέλη της συνδιάσκεψης αποφάσισαν όμως να μην δώσουν την εξουσία μιας Παγκόσμιας Κεντρικής Τράπεζας στο IMF και ως αποτέλεσμα δεν έχει δικαίωμα για την εκτύπωση χρημάτων. Βέβαια, συμφώνησαν όλες οι χώρες να συνεισφέρουν ένα σταθερό αριθμό εθνικών νομισμάτων και χρυσού, για να δημιουργηθεί ο νέος οικονομικός φορέας. Κάθε μέλος του συστήματος θα μπορούσε να δανειστεί έναν καθορισμένο αριθμό χρημάτων, σύμφωνα με τις συμφωνίες που είχε υπογράψει. Το IMF, επίσης, ήταν υπεύθυνο για την επιβολή της συμφωνίας του Μπρέτον Γουντς.
Η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank), που ξεκίνησε τη λειτουργία της στις 25 Ιουνίου 1944, δεν ήταν τότε ο ορισμός της παγκόσμιας κεντρικής τράπεζας. Σύμφωνα με την συνδιάσκεψη του Μπρέτον Γούντς, ιδρύθηκε για να δανείσει, με στόχο να ανοικοδομηθούν οι ευρωπαϊκές χώρες που καταστράφηκαν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Πλέον, ο σκοπός της είναι να δανείζει χρήματα για οικονομικά προγράμματα ανάπτυξης σε αναπτυσσόμενες χώρες.
Η κατάρρευση του συστήματος του Μπρέτον Γουντς
Στο τέλος της δεκαετίας του 1960, οι ΗΠΑ είχαν σοβαρό ανταγωνισμό με την Ευρώπη και την Ιαπωνία στην οικονομία, ενώ σε συνδυασμό με τους πολέμους της Κορέας και του Βιετνάμ δεν υπήρχε περιθώριο για πλεονάσματα.
Το 1971, οι ΗΠΑ υπέφεραν από πληθωρισμό προσφοράς. Ως γνωστόν, με την αύξηση των τιμών αυξάνει και η προσφορά βάσει του αντίστοιχου νόμου. Ο πληθωρισμός προσφοράς συνοδεύεται και από μια αντίστοιχη αύξηση της παραγωγής. Το αποτέλεσμα αυτού του φαινομένου είναι η αύξηση των ποσοστών ανεργίας. Αυτό το οικονομικό φαινόμενο ήταν ένας συνδυασμός του πληθωρισμού και της ύφεσης. Ο πρόεδρος της Αμερικής, Ρίτσαρντ Νίξον, αναγκάστηκε να εκτυπώνει περισσότερα δολάρια για να καλύψει τα ελλείμματα του προϋπολογισμού του. Το δολάριο πρακτικά υποτιμήθηκε αρχικά σε 38 δολάρια την ουγκιά και αργότερα σε 42 δολάρια την ουγκιά.
Το σχέδιο της υποτίμησης δεν μπόρεσε να σώσει την συμφωνία της συνδιάσκεψης του Μπρέτον Γουντς. Ο κόσμος συνέχισε να εξαργυρώνει τα δολάρια σε χρυσό. Το 1973, ο Νίξον ανέβασε την αξία του δολαρίου σε σχέση με τον χρυσό. Χωρίς τους ελέγχους, ο χρυσός εκτοξεύτηκε από τα 28 δολάρια στα 120 δολάρια την ουγκιά. Στις 15 Αυγούστου 1973, ο Νίξον ανέστειλε τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό. Το σύστημα του Μπρέτον Γουντς είχε τελειώσει.
