Της Βαλέντιας Γιαννακοπούλου,
«Το να γνωρίσεις την δική σου σκοτεινή πλευρά,
Είναι ο καλύτερος τρόπος για ν΄ αντιμετωπίσεις
τη σκοτεινή πλευρά των άλλων…»
Αν σταθούμε ως παρατηρητές της πραγματικότητας που μας περιβάλλει, ενός κόσμου που διέπεται από αντικρουόμενες δυνάμεις και ενώσεις που δημιουργούν και κατευθύνουν τη ζωή σε ατομικό και κοινωνικό επίπεδο, μπορούμε να αντιληφθούμε τον απλό νόμο της δράσης – αντίδρασης. Μέσα από μια πλουραλιστική γκάμα ερεθισμάτων που λαμβάνουμε από το εκάστοτε περιβάλλον στο οποίο ζούμε, μεγαλώνουμε και εκπαιδευόμαστε, αναπτύσσουμε και τις ανάλογες συμπεριφορές και χαρακτηριστικά ως προς αυτά. Για τον Jung, αυτό δεν υφίσταται μόνο ως προς την εξωτερική πραγματικότητα που μας περιβάλλει, αλλά και ως προς μια εσωτερική πραγματικότητα, εξίσου παρατηρίσημη και λογική, ως προς την ύπαρξη και τη λειτουργεία της.
Κατά τον Ελβετό ψυχίατρο, θεμελιώδης σημασία ως προς τη λειτουργεία και την εκλογίκευση του συστήματος αυτού, που δομεί την εσωτερική αυτή πραγματικότητα που μας ορίζει, είναι τα αρχέτυπα. Όπως αναφέραμε στο πρώτο μέρος του άρθρου αυτού, ο Jung εννοεί τα αρχέτυπα ως αυτόνομες οντότητες που υπάγονται σε μια καθολική, πανανθρώπινη εγχαραγμένη εμπειρία. Αν και είναι δύσκολο να αναδομηθεί συνειδητά, καθορίζει με τρόπο επιτακτικό και αυθόρμητο μεγάλο μέρος των σκέψεων και των πράξεών μας. Σύμφωνα με τον ίδιο, θα μπορούσαμε να παρομοιάσουμε την αρχετυπική δυναμική που ασκείται επάνω στο άτομο, με την ύπαρξη ενός αυτόνομου προσώπου με τα δικά του θέλω και επιθυμίες, συνάμα με τον εαυτό που μπορούμε να αναγνωρίσουμε ως το εγώ μας.
Πιο αναλυτικά, ας σταθούμε σε μερικά από τα βασικά αρχέτυπα που αναγνώρισε ο Carl Jung κατά την προσωπική του πολυετή έρευνα. Αν και δεν έχει ορίσει ένα σαφή αριθμό αρχετύπων, μέσα από τη συγκριτική μελέτη πολιτισμών και θρησκειών, αναγνώρισε τέσσερεις βασικές δυνάμεις που φαίνεται να υποκινούν από πολύ παλιά, γνωρίσματα και συμπλέγματα κοινά, ανεξαρτήτως πολιτισμικού, γνωσιακού, γεωγραφικού και κοινωνικού πλαισίου. Πιο συγκεκριμένα:
Ο Εαυτός
Εαυτός και Εγώ είναι δυο έννοιες που συχνά συγχέονται και τα όρια μεταξύ τους είναι δυσδιάκριτα. Στη γιουνγκιανή θεωρία, αυτό στο οποίο αναφερόμαστε ως Εγώ δεν αποτελεί παρά μόνο ένα κομμάτι του Εαυτού μας στην πραγματικότητα, το οποίο λειτουργεί ως κέντρο της ατομικής μας συνείδησης. Ωστόσο, όμως, υπάρχει ένα μεγάλο αθέατο κομμάτι από το φως της συνείδησης που είναι μέρος της ύπαρξής μας και περιμένει καρτερικά την ανακάλυψη του από αυτό το κέντρο που αναφερόμαστε ως Εγώ. Η ιδέα του Εαυτού, λοιπόν, αποτελεί περισσότερο ένα αξίωμα, μια υπερβατική κατάσταση που προτρέπει και απαιτεί ταυτόχρονα την άμβλυνση της συνείδησης, για να αποκαλυφθεί και να κατανοηθεί.
Σύμφωνα με τον Jung, έρχεται μια στιγμή στη ζωή του κάθε ανθρώπου που αντιλαμβάνεται αυτό που είναι ως κάτι περισσότερο από το σώμα του, την εθνικότητά του, τα πράγματα που κατέχει και τους ανθρώπους που συνθέτουν τη ζωή του. Σ΄ αυτή τη συνειδησιακή κατάσταση είναι που ξεκινάει ένα εσωτερικό ταξίδι αυτό-αναγνώρισης και προσδιορισμού, το ταξίδι της εξατομίκευσης, έννοια πυρηνική στην Αναλυτική ψυχολογία. Το αρχέτυπο του Εαυτού είναι η δυναμική που ωθεί το άτομο να στρέψει το βλέμμα του προς την εσωτερική του σύνθεση και να την ανακαλύψει, να συνειδητοποιήσει πλήρως το κράμα που συνθέτει την ατομικότητά του, να έρθει σε επαφή με όλες τις ψυχικές διεργασίες που επιτελεί, δηλαδή να γνωρίσει το σύνολο των ιδιοτήτων που τελικά είναι ο Εαυτός του. Μια κοινή έκφραση της επιρροής του Αρχετύπου αυτού πανανθρώπινα είναι η ανάδυση του θρησκευτικού αισθήματος. Της έμφυτης ανάγκης ο άνθρωπος να αναρωτιέται για την ύπαρξη μιας Θεότητας που αποτελεί κομμάτι του και έκφραση του, με την ίδια συσχέτιση που το Εγώ ανήκει στη σφαίρα του Εαυτού.
Η Σκιά
Η Σκιά είναι η φωνή όλων εκείνων των καταστάσεων και των γεγονότων που απωθήσαμε λόγω φόβου και έτσι βρήκαν καταφύγιο στις πιο σκοτεινές γωνίες της προσωπικότητας μας. Εκεί συνεχίζουν να ζουν και να τρέφονται, επηρεάζοντας άμεσα τον τρόπο που ζούμε και αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο και τον εαυτό μας. Είναι το γέννημα κάθε σύγκρουσης που γίνεται ανάμεσα σε πτυχές της προσωπικότητάς μας και διάφορων στερεοτύπων. Το γέννημα αυτό είναι ένα καταπιεσμένο παιδί, που πληγωμένο ζητά την προσοχή και την αγάπη μας, ικανό να φτάσει σε ακραίες συμπεριφορές, προκειμένου να διεκδικήσει το χώρο του.
Η Σκιά υπάρχει σε όλους τους κλασσικούς μύθους, διαφόρων πολιτισμών και ενσαρκώνεται μέσα από σκοτεινές και χθόνιες μορφές και υπερφυσικές δυνάμεις, που λειτουργούν πάντα παρασκηνιακά και αόρατα, δημιουργώντας έτσι εμπόδια στον δρόμο του ήρωα. Έχει τη μορφή της κακιάς μάγισσας, του πανούργου μάγου, του κλέφτη που δρα χωρίς κανείς να τον καταλάβει, του κακού που θέλει να εκμεταλλευτεί τον ήρωα και τον ξεγελά, αποπροσανατολίζοντάς τον. Είναι η αθέατη πλευρά του Εαυτού μας που αποζητά την αναγνώριση και την αποδοχή μας.
Σύμφωνα με την Αναλυτική Ψυχολογία, όσο μεγαλύτερο είναι το χάσμα ανάμεσα στη Σκιά και τον Εαυτό, τόσο μεγαλύτερο είναι το άγχος και η εσωτερική σύγκρουση που κάποιος μπορεί να βιώνει. Έτσι, η αποδοχή της Σκιάς μας είναι αναγκαίας σημασίας για την εσωτερική μας πληρότητα. Η αποδοχή, δηλαδή, πτυχών του Εαυτού μας που δεν είναι τόσο φωτεινά και αρεστά όσο θα θέλαμε ή ελπίζαμε. Όπως είπε και ο ίδιος, «κανείς δεν μπορεί να φτάσει στην εσωτερική φώτιση με το να οραματίζεται φωτεινές οντότητες, αλλά με το να κάνει τα σκοτεινά του κομμάτια συνειδητά».
Είναι τελειόφοιτη σπουδάστρια στο τμήμα Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κρήτης. Δραστηριοποιείται σε πολιτιστικές, κοινωνικές και εθελοντικές ομάδες, ενώ επίσης παρακολουθεί συνέδρια και συμμετέχει σε ακαδημαϊκά σεμινάρια. Στον ελεύθερο της χρόνο απολαμβάνει την ανάγνωση εγχειριδίων περί τεχνών και φιλοσοφίας.
