Του Αλέξη Κωνσταντόπουλου,
Με τα Όσκαρ να βρίσκονται προ των πυλών και την ταινία «Joker» (σκηνοθεσία Todd Philips), στην οποία τον ομώνυμο (άντι-) ήρωα ενσάρκωσε καταπληκτικά ο Joaquin Phoenix, πιστεύω πως αξίζει να δούμε τι πραγματικά είναι ο Joker. Πέρα από τη χαρακτηριστική -και για μερικούς τρομακτική- φιγούρα του κλόουν ορκισμένου εχθρού του -αγαπημένου ήρωα των παιδικών μας χρόνων- Batman, είναι ένας από τους τέσσερις πιο αναγνωρίσιμους χαρακτήρες κόμικς στον κόσμο, μαζί με τους Spider-Man, Superman και Batman, ακόμη όμως… ο Joker, είναι ένα σύμβολο.
Πιστεύω πως: «Καταλαβαίνεις ότι μεγάλωσες, όταν παύεις να θαυμάζεις τον Batman και αρχίζεις να κατανοείς τον Joker»
Αυτός ο τόσο γνωστός χαρακτήρας απέκτησε φέτος τη δική του ταινία -μια καταπληκτική κατά τη γνώμη μου ταινία-, που μαζί με το Fight Club, πιστεύω πως περνούν από το στάδιο της διασκέδασης σε αυτό της ψυχαγωγίας και της διαμόρφωσης του θεατή. Η συγκεκριμένη ταινία δε χρειάστηκε τον υπερήρωα για να κόψει εισιτήρια, δε χρειάστηκε τους καλούς, γιατί απέδειξε πως καμιά φορά οι κακοί… είναι οι καλοί.
Ας αφήσουμε, όμως, κατά μέρος το εγκώμιο της ταινίας και ας εμβαθύνουμε στο «φαινόμενο» που ονομάζεται «Joker». Έχει οπαδούς, πολύ πέρα από το ρόλο του στα κόμικς και τις ταινίες. Το μίσος του για τις αρχές και τους θεσμούς της κοινωνίας, τον καθιστά μια φιγούρα με ιδέες κατά του κατεστημένου και της εξουσίας. Όποια και αν είναι τα τρομερά πράγματα που έχει κάνει ο χαρακτήρας, υπάρχει ένα κομμάτι μέσα στις σκέψεις, τα «θέλω» και μερικές από τις πράξεις του που θα μπορούσε να «μιλήσει» σε όποιον αισθάνεται ότι έχει υποκύψει μέσα στην κοινωνία, ότι καταπιέζεται, ότι δεν έχει δικαίωμα επιλογής, ότι δεν έχει δικαίωμα να ορίσει τη ζωή του, ότι η πολιτεία τον εκμεταλλεύεται, ότι αδικείται και ότι πρέπει να παλέψει για να αλλάξει αυτή την κατάσταση. Είναι ο (άντι-) ήρωας που εμπνέει όποιον, δίκαια ή διαφορετικά, θέλει να δει τον κόσμο -όπως αυτός έχει διαμορφωθεί τώρα- να «καταστρέφεται», και βάζω το ρήμα εντός εισαγωγικών γιατί στη συγκεκριμένη περίπτωση εννοείται με έναν τρόπο «δημιουργικό», ώστε μέσα από αυτή τη διαδικασία σύγκρουσης να γεννηθεί κάτι καλύτερο και ομορφότερο. Η αντίληψη της διάλυσης του παλιού, ώστε να δημιουργηθεί κάτι νέο, είναι μια έμπνευση που μπορεί -ως ένα βαθμό- να φτάσει και στον πραγματικό κόσμο.
Για την ιστορία, ο Joker έκανε το ντεμπούτο του το 1940 και το ’70 μπήκε σε μια βίαιη πορεία. Βέβαια, οι ορκισμένοι -εδώ και τόσα χρόνια- εχθροί, ο Batman και ο Joker θα είναι πάντα οι δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος. Και οι δυο τους είναι εμμονικοί με τους στόχους τους, αλλά ενώ ο στόχος του Batman είναι να επιβάλει την τάξη και -στην ουσία- να διατηρήσει την υπάρχουσα κατάσταση, η επιθυμία του Joker είναι να καταστρέψει, όχι προκαλώντας «χάος για το χάος», αλλά για να δώσει στην κοινωνία -η οποία φαίνεται να πηγαίνει από το κακό στο χειρότερο- μια ευκαιρία για αναγέννηση και αναδημιουργία.
Ενώ, λοιπόν, ο Batman είναι ένα κακομαθημένο πλουσιόπαιδο (χάρη στην τεράστια κληρονομιά που του άφησαν οι δικοί του), με ψυχολογικά (λόγω του τραγικού θανάτου των γονιών του) και με άπλετο χρόνο για να τριγυρνάει στους δρόμους και να επιτελεί το ηρωικό έργο του, ο Joker είναι ένας «άνθρωπος-σκιά». Όπως αποδεικνύει στην ταινία του, ο Joker είναι ένας άνθρωπος βασανισμένος, ταλαιπωρημένος και πεταμένος στο περιθώριο. Παλεύει να επιβιώσει κόντρα στην κοινωνική αδικία που συνεχώς βιώνει. Αυτή η συνεχής πάλη έχει ένα τίμημα, τη λογική του. Ξεκάθαρα τρελός και ταυτόχρονα λογικός, ο Joker είναι, σε αντίθεση με τον Batman, μια υπαρκτή -ή πιο ρεαλιστική- φιγούρα. Στο πρόσωπό του αντικατοπτρίζονται -λίγο ή πολύ- όσοι μη βαστώντας άλλο την κατάσταση που βιώνουν, εξοργισμένοι από τα κακώς κείμενα της κοινωνίας, «πετούν στην άκρη» κάθε λογική και ξεκινούν μόνοι τους μια τρελή -και ενδεχομένως βίαιη- πορεία για την αλλαγή.
Τα εγκλήματά του κάνουν τον Joker κακοποιό, όμως οι σκέψεις του και τα συναισθήματα που φαίνεται να βγάζει στην τελευταία ταινία, τον κάνουν «ηγέτη». Όχι με την ηρωική έννοια της λέξης, αλλά με την ουσιαστική. Ενώ είναι τρωτός και αδύναμος, είναι αυτός που φαίνεται να κάνει τόσους αδικημένους και οργισμένους να ενωθούν. Μπορεί οι ήρωες να αντιπροσωπεύονται παραδοσιακά σε ταινίες και κόμικς από το φως και το χρώμα και οι κακοί από το σκοτάδι· όμως όπως φαίνεται στην ταινία του Todd Philips, οι αντιλήψεις του Joker «έκαναν τη νύχτα μέρα».
Αρκετά σημαντικό και ιδιαίτερο στοιχείο για το εν λόγω έργο είναι πως ο Batman δε συγκρούεται με τον Joker. Γενικά, δεν υπάρχει τίποτα υπερηρωικό σε όλη την ταινία. Στοιχεία που συνθέτουν το περιβάλλον της δράσης περιλαμβάνουν πλακάτ με επιγραφές όπως «EAT THE RICH» (= «φάτε τους πλούσιους») και άλλες αντίστοιχου νοήματος σκηνές από συγκρούσεις πολιτών με δυνάμεις καταστολής, κατευθυνόμενα μίντια που έχουν ως σκοπό να αποπροσανατολίσουν τη κοινή γνώμη και ανθρώπους που ξεσηκώνονταν. Αυτά τα στοιχεία «έγδυναν» την ταινία από την υπερηρωική της φύση, δίνοντάς της ένα χαρακτήρα ωμού ρεαλισμού, αφού εξ’ άλλου είναι στοιχεία της πραγματικότητας και όχι του κόσμου των υπερηρώων και των υπερκαλών.
Μπορεί ο Joker να είναι ένας από τους πιο φρικτούς κακούς που έχουν περάσει από τα κόμικς και τη μεγάλη οθόνη, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει μια πραγματική γοητεία που εκπέμπει ο χαρακτήρας του, όντας απαλλαγμένος από κάθε σύμβαση της κοινωνίας ειδικά σε περιπτώσεις όπως οι Joker του Heath Ledger και του Joaquin Phoenix, όπου φαινόταν πως είχε έναν αξιόλογο στόχο.
Υπάρχει, λοιπόν, μια άλλη πλευρά του Joker που εμφανίστηκε όταν οι δημιουργοί αποφάσισαν να δώσουν νόημα στην τρέλα του. Σε μια από τις ταινίες που αναφέρονται στο πρόσωπό του, ο Joker εξηγεί πως οι πράξεις του ήταν μια προσπάθεια να αποδείξει στα θύματά του ότι δε ζουν σε ένα λογικό κόσμο και ότι η ηθική και οι κοινωνικές αξίες είναι «σχετικά». Αυτή η ενσάρκωση του Joker δε θέλει μόνο να προκαλέσει χάος, θέλει να δείξει ότι η κοινωνία, ως σύνολο κανόνων τους οποίους οι άνθρωποι ακολουθούν άκριτα με σκοπό να «ζήσουν με τάξη», δεν υπάρχει πραγματικά. Άρα, ο Joker είναι ένας μηδενιστής. Αυτό πρώτα και κύρια διαπιστώθηκε από την απεικόνιση του χαρακτήρα από τον Heath Ledger στο The Dark Knight του 2008, και επισημοποιήθηκε από τον Joaquin Phoenix στο Joker του 2019. Ουσιαστικά, η μόνη διαφορά ανάμεσα σε αυτές τις δύο εκδοχές είναι ο τρόπος με τον οποίο προσπάθησαν να πετύχουν το στόχο τους, με τον πρώτο να βασίζεται στη δημιουργία μιας οργάνωσης και το δεύτερο στην αφύπνιση των μαζών και στη γέννηση ενός γενικευμένου ξεσπάσματος «από τα κάτω». Ουσιαστικά και στις δύο ταινίες είχαμε το ίδιο θέμα, από μια «ελιτίστικη» και μια «κοινωνική» σκοπιά.
Επί της ουσίας, βασικοί πυλώνες της κοινωνικής θεωρίας που αναπτύσσει ο Joker είναι πως η ηθική των ανθρώπων και ο αξιακός κώδικας των κοινωνιών, είναι ένα «κακό αστείο». Αυτή η ιδέα, βέβαια, δεν ανήκει στον πρώτο σκιτσογράφο που σχεδίασε τον Joker· είναι μια ιδέα που έχει τις ρίζες της στη φιλοσοφία και τη λογοτεχνία του 19ου αιώνα -και εξακολουθεί να αναπτύσσεται ως τις μέρες μας-. Τον όρο «μηδενιστής» χρησιμοποίησε πρώτος ο Τουργκένιεφ για να περιγράψει έναν από τους ήρωές του στο μυθιστόρημά του «Πατέρες και Υιοί», ενώ ο φιλόσοφος Μαξ Στίρνερ ήταν ο εισηγητής του κοινωνικού μηδενισμού, της θεωρίας που υποστηρίζει πως οι ηθικές και κοινωνικές αξίες δεν είναι παρά «άνευ νοήματος συμβάσεις με βασικό σκοπό να κρατούν περιορισμένο το άτομο». Ο μηδενισμός -που μπορεί σε μερικούς να ακούγεται προβληματικός ή τρομακτικός σαν όρος- δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μια ακόμη φιλοσοφική προσέγγιση κοινωνικών και ηθικών θεμάτων, ένας τρόπος σκέψης -και ενδεχομένως- πράξης.
Σε σχέση με την υποψήφια για Όσκαρ ταινία, προκύπτει μια ιδιαίτερα σημαντική ερώτηση: Ο Άρθουρ είναι απλώς μια απεικόνιση του είδους του ατόμου που μπορεί να γίνει ένας βίαιος εξτρεμιστής ή είναι κάτι απροσδόκητα εμπνευσμένο και «ελπιδοφόρο»;
Η Warner Bros απέφυγε να τοποθετηθεί ανοικτά και σε μια γενική δήλωση υποστήριξε πως το μόνο που είναι σίγουρο είναι πως η ταινία και το περιεχόμενό της θα πυροδοτούσαν συζητήσεις γύρω από αρκετά σημαντικά και ταυτόχρονα ευαίσθητα ζητήματα.
Ο Άρθουρ, ο κοινός θνητός πίσω από τον Joker, εμπνέει το χάος και την αναρχία αλλά η ταινία το κάνει να μοιάζει σαν να ξεκινά μια επανάσταση, όπου οι πλούσιοι ανατρέπονται, οι φτωχοί παίρνουν ό,τι χρειάζονται και αξίζουν και οι κατατρεγμένοι, όσοι βρίσκονταν στο περιθώριο, όσοι βασανίζονταν από την κοινωνία και υπέφεραν από την αδικία γίνονται αρχικά κακοποιοί, αλλά εν τέλει ήρωες.
Η ταινία είναι και τα δύο πράγματα ταυτόχρονα, ανάλογα με το πώς θα τη δει κανείς. Ο Άρθουρ μπορεί να είναι μια προειδοποιητική ιστορία, ένα «καμπανάκι κινδύνου», τόσο για τα άτομα που του μοιάζουν, όσο και για το τι μπορεί να συμβεί όταν τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα πιέζονται ιδιαίτερα, ή από την άλλη μπορεί να είναι μια δοξασία των επαναστατικών σκέψεων και πράξεων, οι οποίες στοχεύουν στην αποκατάσταση των κοινωνικών αδικιών και στη βελτίωση της κατάστασης.
Συμπερασματικά, ο Joker ως ήρωας -ή ως κακός, ανάλογα με το πως θα τον δούμε- είναι πολλά πράγματα και, ενώ μπορεί να είναι μια φιγούρα φαντασίας, τα μηνύματα τα οποία επικοινωνεί είναι απολύτως προσγειωμένα στην πραγματικότητα. Αν σκεφτεί κανείς πως: “ο κόσμος μοιάζει να έχει τρελαθεί”, τότε αυτόματα διατυπώνει μια από τις βασικές σκέψεις του Joker. Αν προχωρήσουμε σε πιο φιλοσοφικά ζητήματα, διαβάσουμε το «Τάδε έφη Ζαρατούστρα» και το «Λυκόφως των Ειδώλων» του Νίτσε, το «Καπιταλισμός και Σχιζοφρένεια» του Ντελέζ, τον «Μοναδικό» του Στίρνερ, το «Οι Δίκαιοι» και τον «Επαναστατημένο Άνθρωπο» του Καμύ, καθώς και μερικά από τα διηγήματα του Κάφκα, ίσως αρχίσουμε να αμφισβητούμε και εμείς τα όσα μέχρι τώρα θεωρούμε δεδομένα. Όλα τα προαναφερθέντα βιβλία -όπως και πολλά παρόμοια βιβλία- εξετάζουν αν η κοινωνία είναι δυσλειτουργική, αν η ηθική είναι ένα ψέμα και αν υπάρχει κάποιος λόγος προσκόλλησης σε αυτά. Τέτοιες ιδέες -οι οποίες είναι συναφείς με τις ιδέες του κοινωνικού μηδενισμού- είναι αρκετά ελκυστικές για όσους αισθάνονται ότι η κοινωνία απέτυχε και οδηγούν στη δημιουργία της αντίληψης πως: κάτι πρέπει να αλλάξει!
Ως γνωστόν, οι καταστάσεις αλλάζουν όταν αλλάζουν οι αντιλήψεις, και οι αντιλήψεις αλλάζουν όταν γεννιούνται και εκφράζονται νέοι προβληματισμοί, οι οποίοι διαλύουν κατεστημένες απόψεις και στεγανά… Ίσως, λοιπόν, το μειδίαμα του Joker να συμβολίζει την αντίδραση που έχει ο κάθε μηδενιστής όταν αποδεικνύει την αποτυχία και σπάει με κυνικότητα μια ακόμα γυάλα!
Γεννήθηκε το 1999 στην Αθήνα. Είναι δευτεροετής φοιτητής στο τμήμα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα σπουδάζει και νομική στο γαλλικό Κολλέγιο id'EF. Έχει λάβει μέρος σε πλήθος ρητορικών αγώνων τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος και στον ελεύθερο του χρόνο ασχολείται με τον αθλητισμό.
