Ψυχαναγκασμός και «πρέπει»

Της Αθηνάς Μηνά.

Σχολαστικότητα, απόλυτη συμμετρία, τελειομανία, επαναλαμβανόμενες συνήθειες, στρογγυλοποίηση αριθμών, όλα σε τάξη. Δε γίνεται αλλιώς… Αν λοιπόν πριν φύγει κανείς απ’ το σπίτι ελέγχει δέκα φορές αν έκλεισε τα φώτα, τον θερμοσίφωνα, αν στάζουν οι βρύσες και αν κλείδωσε τις πόρτες σημαίνει ότι είναι «ψυχαναγκαστικός»; Όταν ο περίγυρος του ενοχλείται από αυτές τις επαναλαμβανόμενες και κάπως υπερβολικές συνήθειες, μήπως τότε είναι κανείς αυτό που χαρακτηρίζουμε ως ψυχαναγκαστικός;

Πότε υπάρχει ουσιαστικό πρόβλημα; Είναι αλήθεια ότι οι ψυχαναγκαστικά επαναλαμβανόμενες δραστηριότητες δεν ξεχωρίζουν σημαντικά από κάποιες καθημερινές επαναλαμβανόμενες τελετουργίες. Παρόλα αυτά, είναι σημαντικό να ελέγχουμε ότι δεν λειτουργούν οι ηλεκτρικές συσκευές πριν φύγουμε απ’ το σπίτι ή να πλένουμε τα χέρια μας όταν αυτό απαιτείται μέσα στη μέρα. Η διαχωριστική γραμμή αρχίζει εκεί όπου ο έλεγχος των ηλεκτρικών συσκευών αποτελεί εμπόδιο του να κλείσουμε την πόρτα πίσω μας και μας καθυστερεί σημαντικά να φύγουμε. Αντίστοιχα, εκεί όπου με το που πλένουμε τα χέρια μας επαναλαμβάνουμε τη διαδικασία αυτή γιατί νομίζουμε ότι μέχρι και η πετσέτα που τα σκουπίζουμε είναι πηγή μόλυνσης, με αποτέλεσμα απ’ τις πολλές πλύσεις να προκαλούμε πληγές στα χέρια μας.

Ας πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα, την οργάνωση. Στους ψυχαναγκαστικούς δεν αρκεί η απλή οργάνωση αλλά απολαμβάνουν τα αντικείμενα να βρίσκονται τοποθετημένα σε συγκεκριμένη σειρά, θέση και αναλογία, τακτοποιώντας τα συστηματικά ακόμη και αν δεν συντρέχει ιδιαίτερος λόγος. Βέβαια, σχεδόν σε όλους τους ανθρώπους εμφανίζονται κατά διαστήματα ανεπιθύμητες, παρείσακτες και ενοχλητικές σκέψεις, εικόνες, παρορμήσεις και συλλογισμοί που συνοδεύουν αβάσταχτες ενοχλήσεις και άγχος.

Πιο συγκεκριμένα, ο ψυχαναγκασμός ή αλλιώς η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή ανήκει στις αγχώδεις διαταραχές, οι οποίες με τη σειρά τους περιλαμβάνονται στην ευρύτερη ομάδα των νευρώσεων. Χαρακτηρίζεται είτε από ιδεοληψίες είτε από ψυχαναγκασμούς είτε και από τα δύο. Πρόκειται για ψυχοπαθολογικές εκδηλώσεις που αποτελούν πηγή δυσφορίας για το άτομο και καταλαμβάνουν σημαντικό χρόνο απ’ τη συναισθηματική, την κοινωνική, ακόμη και την επαγγελματική του ζωή. Δημιουργούν αφόρητο άγχος στο άτομο που υποχωρεί μόνο ύστερα απ’ την πραγματοποίηση της ψυχαναγκαστικής πράξης, δηλαδή μόνο αφού το άτομο υποκύψει στον καταναγκασμό, αυτή την ανεξέλεγκτη εσωτερική δύναμη. Εντύπωση μας προκαλεί, ωστόσο, το γεγονός πως οι πάσχοντες είναι σε θέση να αναγνωρίσουν ότι οι καταναγκασμοί αυτοί είναι παράλογοι, ανούσιοι και υπερβολικοί. Με λίγα λόγια, μπορούν να αναγνωρίσουν τον παθολογικό χαρακτήρα τους αλλά αδυνατούν να αντισταθούν και να μην ενδώσουν σε αυτούς.

Όσον αφορά τις ιδεοληψίες, αυτές είναι ιδέες, αναπαραστάσεις και παρορμήσεις που επιβάλλονται στη σκέψη του ατόμου παρά του ότι αυτό προσπαθεί να τις εκτοπίσει απ’ τη συνείδησή του, αφού παρά το γεγονός ότι προέρχονται απ’ αυτό συχνά αντιτίθενται με τις πεποιθήσεις και τις συνήθειές του. Αυτές χωρίζονται σε:

• Φοβικές ιδεοληψίες

Μοιάζουν εξωτερικά με τις φοβίες, διότι και οι δύο προϋποθέτουν ανησυχία και φόβο απέναντι σε κάποιο αντικείμενο ή κατάσταση (π.χ. κίνδυνος μόλυνσης, ασθένεια, θάνατος)

• Ιδεακές ιδεοληψίες

Ακούσια επιβολή σκέψης ή λέξης, αριθμού ή ιδέας (π.χ. αμφιβολίες για το κλείδωμα της πόρτας, το κλείσιμο της κουζίνας)

• Ιδεοληπτικές παρορμήσεις

Αίσθηση του ατόμου ότι κινδυνεύει να εκτελέσει πράξεις ή να μιλήσει για κάτι που συνήθως βρίσκεται σε αντίθεση με το περιβάλλον του ή τη σχέση του με κάποια άτομα (π.χ. φόβος ότι θα επιτεθεί ο ίδιος στο παιδί του).

Όσον αφορά τώρα τους ψυχαναγκασμούς, πρόκειται για επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές που εμφανίζονται με τη μορφή εσωτερικών ή εξωτερικών πράξεων που επιβάλλονται απ’ το ίδιο το άτομο. Συνήθως εμφανίζονται με τη μορφή τελετουργίας με σκοπό να μειωθεί το άγχος που έχει δημιουργηθεί, όμως αυτό συμβαίνει μόνο προσωρινά, καθώς το άγχος για αυτές τις τελετουργίες επανέρχεται (ονοματομανία, αριθμομανία).

Αν και οι ειδικοί δεν είναι βέβαιοι για τις αιτίες της διαταραχής αυτής, πιστεύεται πως οφείλεται σε διαφορετικούς παράγοντες αλληλοεξαρτώμενους μεταξύ τους. Σημαντικό ρόλο παίζουν οι βιολογικοί παράγοντες καθώς συχνά η εγκεφαλική δραστηριότητα των ασθενών αυτών διαφέρει, γεγονός που επηρεάζει την επεξεργασία πληροφοριών, τη σκέψη, την αντίληψη και κατ’ επέκταση τη συμπεριφορά τους. Επιπλέον, εκτός απ’ τη φυσιολογία του ατόμου, έρευνες έχουν δείξει πως μπορεί να οφείλεται και σε κληρονομικούς παράγοντες ως ένα βαθμό, καθώς σε οικογένειες που οι γονείς εμφανίζουν συμπτώματα ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής υπάρχουν αυξημένες πιθανότητες να παρουσιάσουν συμπτώματα και τα παιδιά τους.

Στο σημείο αυτό καθίσταται αναγκαίο να διευκρινιστεί πως ο ψυχαναγκασμός δεν σχετίζεται με την παρανόηση, με την «τρέλα», καθώς οι αιτίες της σχιζοφρένειας διαφέρουν από αυτές της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής. Πολύ συχνά, μάλιστα, συμβαίνει εντελώς το αντίθετο. Εξαιρετικά ευφυείς άνθρωποι τυχαίνει να υποφέρουν από ψυχαναγκασμούς. Προφανώς, όμως, όπως είναι προβληματικοί και ανυπόφοροι για κάθε άνθρωπο έτσι είναι και γι’ αυτούς, καθώς καταλήγουν να αναλώνουν την ευφυΐα τους σε λεπτομερείς και επαναληπτικές πράξεις με συνέπεια να υστερούν σε αποτελεσματικότητα αλλά και σε αυτοεκτίμηση πολλές φορές.

Σε περίπτωση που η κατάσταση αυτή των ιδεοψυχαναγκαστικών τελετουργιών παραταθεί, η καθημερινότητα των ατόμων αυτών μετατρέπεται σε εξαιρετικά δυσλειτουργική. Αυτό συμβαίνει διότι ελαττώνεται τρομερά η άντληση ικανοποίησης απ’ τη ζωή, αλλά και ο τρόπος που σχετίζονται με τους υπόλοιπους ανθρώπους και το περιβάλλον τους παίρνει άλλες διαστάσεις. Συγκεκριμένα, το οικείο τους περιβάλλον δε δύναται να τους κατανοήσει, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζει τον πάσχοντα επιπόλαια θεωρώντας τον ιδιότροπο.

Πώς μπορεί, λοιπόν, να απαλλαγεί κάποιος από αυτές τις ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές; Αφού το άτομο διαγνωστεί με τη διαταραχή αυτή ύστερα από επίσκεψη σε ειδικό ψυχίατρο μπορεί να ακολουθήσει την κατάλληλη γι’ αυτό μέθοδο αντιμετώπισης. Ένας τρόπος είναι η φαρμακευτική αγωγή. Συγκεκριμένα, τα φάρμακα που επιδρούν στη σεροτονίνη ως αναστολείς της επαναπρόσληψής της έχουν τη δυνατότητα να μειώσουν σημαντικά τα συμπτώματα. Ωστόσο, η διακοπή των φαρμάκων συχνά συνεπάγεται την επανεμφάνιση των συμπεριφορών αυτών, γι’ αυτό και τα φάρμακα δεν είναι η προτιμητέα λύση.

Αντίθετα, ουσιαστική αντιμετώπιση μπορεί να πραγματοποιηθεί μέσω της γνωσιακής – συμπεριφορικής θεραπείας, η οποία στοχεύει στην αλλαγή του τρόπου αντίληψης του προβλήματος απ’ τον ασθενή. Μέσω αυτής της θεραπείας το άτομο ωθείται σε αυτό που ονομάζουμε «έκθεση και παρεμπόδιση της απάντησης». Δηλαδή, ο ασθενής εκτίθεται εκούσια και συνειδητά στην ιδεοληψία του και έπειτα προσπαθεί να αντισταθεί στην επιθυμία για ψυχαναγκασμό, ώστε να συνειδητοποιήσει πως δε θα συμβεί κάτι αν δεν εκτελέσει την πράξη αυτή. Με την επανάληψη της τακτικής αυτής το άτομο τείνει σιγά σιγά να αποδεσμεύεται απ’ τις έμμονες ψυχαναγκαστικές σκέψεις του. Τέλος, μπορεί να δοκιμάσει την ένταξή του σε κάποια ομάδα υποστήριξης, όπου υπάρχουν και άλλα άτομα που συμπάσχουν, και συνεπώς μέσα απ’ τη συζήτηση μεταξύ τους μπορεί να βοηθηθεί.

Αθηνά Μηνά

Γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1999 στην Αθήνα. Από το 2017 σπουδάζει στο τμήμα Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα, παρακολουθεί διάφορα σεμινάρια ψυχολογίας και ψυχικής υγείας. Στα ενδιαφέροντά της επίσης συγκαταλέγονται η μουσική και ο αθλητισμός.