Το σύνδρομο της «Στοκχόλμης»

Της Αθηνάς Μηνά,

Μερικοί ίσως να έχετε ακούσει έστω και μία φορά, είτε σε ταινία είτε κάπου αλλού, την έκφραση ότι κάποιος έχει το σύνδρομο της «Στοκχόλμης», ίσως και όχι. Όμως τι είναι το περίφημο αυτό σύνδρομο και από πού προήλθε η ονομασία του; Ας ξεκινήσουμε με μια ιστορική αναδρομή και ας μεταφερθούμε λίγα χρόνια πίσω, στις 23 Αυγούστου του 1973, όταν μια διαβόητη ληστεία έλαβε χώρα σε μια τράπεζα της Στοκχόλμης. Εκείνη η μέρα, λοιπόν, ήταν η απαρχή για μια ομηρεία τεσσάρων θυμάτων που έγινε από δύο ένοπλους άνδρες και διήρκεσε συνολικά έξι ημέρες. Μετά το πέρας της ομηρείας τους, τα θύματα όχι μόνο δεν συνεργάστηκαν με τις αρχές ώστε να διασωθούν, αλλά μετά τη σύλληψη των δραστών αρνήθηκαν να καταθέσουν εναντίον τους και εκτός απ’ αυτό, προσπάθησαν να συλλέξουν χρήματα με σκοπό την ενίσχυση του δικαστικού αγώνα των απαγωγέων τους.

Συγκεκριμένα, η αστυνομία είχε δοκιμάσει τα πάντα. Είχε στείλει ακόμη και σμάρι από μέλισσες στο χρηματοκιβώτιο, εκεί που ήταν κλειδωμένοι οι απαγωγείς με τους ομήρους. Οι όμηροι άρχισαν να επικρίνουν τις αρχές για την τόσο σκληρή στάση της και δεν ήθελαν με τίποτα να ελευθερωθούν. Σε τηλεφωνική συνομιλία, μάλιστα, όμηρος άρχισε να επικρίνει τον πρωθυπουργό και ισχυριζόταν πως οι απαγωγείς του ήταν εντελώς άκακοι. Τελικά, η ιστορία αυτή έληξε αφού η αστυνομία έριξε αέρια στο χρηματοκιβώτιο και οι δράστες δεν είχαν άλλη επιλογή απ’ το να παραδοθούν. Σήμερα, ορισμένοι απ’ τους τότε ομήρους συνεχίζουν τη ζωή τους έχοντας αλλάξει το όνομά τους αφού το συναισθηματικό βάρος απ’ το σύνδρομο που τους εμφανίστηκε ασυνείδητα είναι αβάσταχτο.

Έχοντας πάρει μια γεύση για το σύνδρομο απ’ το περιστατικό αυτό κατανοούμε ότι πρόκειται για ένα ψυχολογικό φαινόμενο κατά το οποίο οι όμηροι εκδηλώνουν συμπάθεια και συμπόνια προς τους απαγωγείς τους. Το συναίσθημα αυτό μπορεί ακόμη και να ξεφύγει φτάνοντας σε σημείο υπεράσπισής τους. Προφανώς, τα συναισθήματα και οι συμπεριφορές αυτές κρίνονται παράλογες λαμβάνοντας υπόψιν τον κίνδυνο που υπέστησαν τα θύματα απ’ τα άτομα αυτά. Ωστόσο, οι όμηροι αυτοί εκλαμβάνουν την απουσία σωματικής κακοποίησης ως ένδειξη καλοσύνης των δραστών. Σύμφωνα με έρευνες το 8% των θυμάτων παρουσιάζουν ενδείξεις του συνδρόμου αυτού.

Την ερμηνεία του φαινομένου αυτού μπορούμε να την προσεγγίσουμε ρίχνοντας μια ματιά στη φροϋδική θεωρία, η οποία αποδίδει τη συμπεριφορά αυτή στην προσπάθεια του θύματος να εξισορροπήσει την ψυχική του ηρεμία. Δεδομένου του ότι η κακοποίηση του θύματος είναι αναπόφευκτη, το συνειδητό μέρος του εγκεφάλου του θύματος δεν μπορεί να ενεργήσει ώστε να βοηθήσει τον εαυτό του, οπότε όλα γίνονται στο ασυνείδητο. Οι επιθέσεις προκαλούν στρες, άγχος και καταπίεση, οπότε το ασυνείδητο ταυτίζει το θύμα με την πηγή της επίθεσης και έτσι διαμορφώνει θετικά συναισθήματα για τον θύτη. Αυτή η ασυνείδητη άμυνα βασίζεται στο γεγονός πως κανείς δεν γίνεται να έχει θετικά συναισθήματα προς τον εχθρό. Συνεπώς, αν το θύμα ταυτιστεί με τον θύτη, τότε αυτός γίνεται πιο κατανοητός και οικείος και τελικά ακίνδυνος και καλός. Με λίγα λόγια, η σύνδεση του θύματος με τον κακοποιό είναι αντίδραση του ατόμου στο τραύμα του, αντιστέκεται δηλαδή στο να γίνει θύμα. Πρόκειται για έναν τρόπο υπεράσπισης του εαυτού του, αφού όταν το θύμα έχει τα ίδια πιστεύω με τον δράστη, τότε αυτός παύει να γίνεται αντιληπτός ως απειλή.

Το σύνδρομο της Στοκχόλμης, ωστόσο, δεν εμφανίζεται μόνο σε ομήρους ληστειών αλλά και σε οποιουδήποτε είδους ομάδα που υπάρχει σχέση θύτη-θύματος ή σχέσεις που βασίζονται στην άσκηση εξουσίας και τον φόβο. Άτομα που βρίσκονται σε τέτοιες σχέσεις συχνά αναπτύσσουν συναισθηματικούς δεσμούς με το άτομο που τα κακοποιεί είτε συναισθηματικά είτε σωματικά είτε πνευματικά. Πιο συγκεκριμένα, η αντίδραση αυτή του ψυχολογικού δεσμού με τον θύτη μπορεί να εντοπιστεί και σε ερωτικές ή οικογενειακές σχέσεις, όπου το ένα μέλος υιοθετεί τον ρόλο του θύματος και το άλλο του θύτη. Από ψυχολογικής σκοπιάς, το άτομο που γίνεται θύμα φέρεται κατά μια άποψη, ασυνείδητα πάντα, με τον τρόπο που λειτουργεί ένα βρέφος προκειμένου να επιβιώσει. Το βρέφος, δηλαδή, συνδέεται και δημιουργεί συναισθηματικό δεσμό με έναν ενήλικα με σκοπό να μεγιστοποιήσει τις πιθανότητες ώστε ο ενήλικας αυτός να το φροντίσει. Αναλόγως, το θύμα αναπτύσσει αυτό το ψυχολογικό δέσιμο με τον θύτη του ώστε να αυξήσει τις πιθανότητές του να επιβιώσει.

Άλλο ένα παράδειγμα του συνδρόμου εμφανίζεται σε παιδιά που βιώνουν τον σχολικό εκφοβισμό, που όμως δεν αντιδρούν ή που συχνά νιώθουν συμπάθεια ή και θαυμασμό προς τον θύτη τους. Στο σημείο αυτό μπορούμε να πούμε πως για τους θεατές της σειράς La Casa de Papel ίσως η κατανόηση του συνδρόμου αυτού είναι ευκολότερη αφού, η Μόνικα ερωτεύεται τον ληστή Ντένβερ και τελικά αλλάζει «στρατόπεδο», καθώς πάει με το μέρος των ληστών και μετονομάζεται «Στοκχόλμη».

Βέβαια, η αντίδραση αυτή του συναισθηματικού δεσίματος δε δημιουργείται σε όλες τις περιπτώσεις ομηρίας ή σχέσεων κακοποίησης. Υπάρχουν συγκεκριμένες καταστάσεις που καθορίζουν την εμφάνιση του συνδρόμου όπως:

• Η αίσθηση του θύματος ότι υπάρχει απειλή στη φυσιολογική ή ψυχολογική επιβίωση του ατόμου και η πεποίθηση ότι ο θύτης θα εκτελέσει την απειλή του
• Η αίσθηση του θύματος ότι υπάρχει μία έστω και μικρή καλοσύνη προς αυτό απ’ τον θύτη
• Η απομόνωση του θύματος απ’ τη γνώμη άλλων ατόμων εκτός απ’ του θύτη
• Η αίσθηση του θύματος ότι δεν μπορεί με τίποτα να ξεφύγει

Τέλος, το πιο σύνηθες λάθος που γίνεται σε αυτές τις περιπτώσεις απ’ τον περίγυρο είναι η άσκηση έντονης κριτικής στο θύμα. Μερικές φορές, μάλιστα, το οικογενειακό και φιλικό περιβάλλον διακόπτει οποιαδήποτε σχέση με το θύμα για να το τιμωρήσει. Αυτό όμως έχει ως αποτέλεσμα το κακοποιημένο άτομο να αναπτύσσει επιπλέον άμυνες. Αυτό που χρειάζεται, επομένως, είναι η ανοιχτή επικοινωνία και η ενεργητική ακρόαση των σημαντικών άλλων με σκοπό την οικοδόμηση μιας σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ τους. Σκοπός είναι το θύμα να νιώσει την ανάγκη να εξωτερικεύσει τα συναισθήματά του και με τον καιρό να συνειδητοποιήσει τις ρεαλιστικές διαστάσεις της σχέσης του με τον θύτη ώστε να ξεκόψει απ’ αυτόν.

Αθηνά Μηνά

Γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1999 στην Αθήνα. Από το 2017 σπουδάζει στο τμήμα Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα, παρακολουθεί διάφορα σεμινάρια ψυχολογίας και ψυχικής υγείας. Στα ενδιαφέροντά της επίσης συγκαταλέγονται η μουσική και ο αθλητισμός.