Της Σεβίνας Γιαννιού,
Τα έθιμα δεν είναι απλώς πρακτικές, μηχανικά και τυποποιημένα επαναλαμβανόμενες. Αποκρυσταλλώνουν τις ιδιαιτερότητες του κάθε πολιτισμού και αποτελούν βασικό συστατικό της ταυτότητάς του. Η τήρησή τους δεν είναι αποκομμένη από το παρελθόν, ικανοποιώντας προγονόπληκτα ένστικτα. Αντίθετα, λειτουργεί σαν χρονομηχανή που οδηγεί τους συμμετέχοντες σε ένα βιωματικό ταξίδι στο παρελθόν, μέσα όμως από διαύλους του παρόντος. Γιατί τα έθιμα είναι εδώ για να μας θυμίζουν τη… διαλεκτικότητα της σχέσης του πριν με το τώρα. Πολύ περισσότερο, η διαδραστική και συμμετοχική φύση εφαρμογής τους, μας βοηθά να αντιληφθούμε τον εαυτό μας ως οργανικό κομμάτι ενός συνόλου, από το οποίο προερχόμαστε και το οποίο, όμως, συνδιαμορφώνουμε.
Παρά, λοιπόν, τον δυναμικό χαρακτήρα του εθίμου, αναβιώνουν ακόμα και σήμερα αρχαίες πρακτικές, χωρίς προηγουμένως να έχουν επανεξεταστεί υπό το πρίσμα των δικαιωμάτων του ανθρώπου.
Καμία, βέβαια, αντίρρηση δεν υπάρχει στο ότι η διάκριση του αρχαίου από το απαρχαιωμένο γίνεται με κριτήρια που διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο, από τόπο σε τόπο και από εποχή σε εποχή.
Παρ᾽ όλα αυτά, από το γεγονός ότι όλοι μας μοιραζόμαστε την ανθρώπινη ταυτότητα και υπό το φως της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, εύλογα δημιουργείται προβληματισμός αναφορικά με την καταπάτηση των δικαιωμάτων πολλών συνανθρώπων μας από εθιμοτυπικές πρακτικές. Γιατί δικαιώματα όπως αυτά της ζωής, της σωματικής ακεραιότητας, της ανθρώπινης αξιοπρέπειας ή της γενετήσιας ελευθερίας, είναι σύμφυτα με την ιδιότητά μας ως ανθρώπων και επομένως απολαύουν χαρακτήρα διαχρονικό και διεθνή, που δεν περιορίζεται σε σύνορα και γραμμές συνθηκών.
Ποια, όμως, είναι κάποια από τα έθιμα των οποίων η εφαρμογή πρέπει επιτέλους να λήξει;
- Η απαγωγή της νύφης
Ενδεχομένως, πολλοί έχουμε στο μυαλό μας σκηνές από ταινίες, ή ακόμα και από την ίδια τη ζωή, στις οποίες ένα ζευγάρι, μη μπορώντας να ξεπεράσει τα εμπόδια που συναντά για διάφορους λόγους, αποφασίζει να το σκάσει… «θα σε πάρω να φύγουμε, σ᾽ άλλη γη, σ’ άλλα μέρη», δε λέει και το τραγούδι; «Κλέφτηκαν», λέμε, «τα παιδιά», ατενίζοντας με θαυμασμό τον ανεμπόδιστο αντικομφορμισμό του έρωτα…
Τι γίνεται, όμως, αν τα πράγματα γίναν λίγο διαφορετικά; Αν, ας πούμε, τα παιδιά δεν κλέφτηκαν, αλλά στην ουσία αυτός έκλεψε εκείνη. Και αν αυτός υπήρξε μεν κάποτε παιδί, αλλά έχει αποβάλει αυτή την ιδιότητα εδώ και καμιά τριανταριά χρόνια. Και αν αυτή τον ακολούθησε μεν, παρά τη θέλησή της δε…;
Τότε, ίσως και να έχουμε να κάνουμε με την απαγωγή της νύφης, ένα έθιμο ευρέως διαδεδομένο στο Κιργιστάν, πρώην Δημοκρατία της Σοβιετικής Ένωσης στην Κεντρική Ασία, αλλά και στην Αρμενία, το Καζακστάν και την Αιθιοπία.
Όπως προβλέπει το έθιμο αυτό, ο… γαμπρός, αφού στοχεύσει την κοπέλα που θέλει να νυμφευθεί, συχνά βοηθούμενος από φίλους, τη μεταφέρει στο πατρικό του σπίτι κατόπιν εξαναγκασμού. Εκεί, την «υποδέχονται» οι συγγενείς του απαγωγέα και κρατώντας την παρά τη θέλησή της, προσπαθούν να την πείσουν να τον παντρευτεί, διαθέτοντας όλον τον απαιτούμενο χρόνο, καθώς και τα μέσα (θεμιτά και αθέμιτα), έτσι ώστε η τελική απάντηση που θα λάβουν να είναι θετική.
Πολλές απαχθείσες νύφες δέχονται ψυχολογικό, λεκτικό και σωματικό εξαναγκασμό, βιάζονται πριν ή μετά το γάμο ή και αυτοκτονούν. Στο Κιργιστάν, η απαγωγή της νύφης, όταν τελείται με τις παραπάνω προϋποθέσεις, αποτελεί έγκλημα που από το Φεβρουάριο του 2013, τιμωρεί το δράστη με φυλάκιση έως δέκα έτη. Παρ᾽ όλα αυτά, πολλοί είναι εκείνοι που εμμένουν στην τήρησή του, ακόμα και σήμερα.
- Ρουκετοπόλεμος
Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου στο χωριό Βροντάδο της Χίου, μόνο βράδυ δε θα το χαρακτήριζε κανείς, αφού ο ουρανός φωτίζεται από χιλιάδες αυτοσχέδιες ρουκέτες που εξαπολύουν οι ενορίες της Παναγίας της Ερειθιανής και του Αγίου Μάρκου, στοχεύοντας η μία το καμπαναριό της εκκλησίας της άλλης. Τις προηγούμενες μέρες, τόσο οι δύο ναοί, όσο και τα γύρω κτίσματα καλύπτονται με ένα μεταλλικό πλέγμα προστασίας. Εντούτοις, αυτά τα προληπτικά μέτρα δεν είναι πάντοτε επαρκή και αποτελεσματικά, αφού η εκτόξευση τόσων βλημάτων σε απόσταση τετρακοσίων μέτρων (όση δηλαδή χωρίζει τις δύο εκκλησίες) έχει προκαλέσει θανάτους, τραυματισμούς και πλήθος υλικών ζημιών.
- Η τελετή ενηλικίωσης των αγοριών στη φυλή Sateré-Mawé
Μια ιστορία ενηλικίωσης, λίγο διαφορετική από αυτές που έχουμε συνηθίσει να ακούμε, γράφεται από τον γηγενή πληθυσμό των Sateré-Mawé, που κατοικεί στο τροπικό δάσος του Αμαζονίου στη Βραζιλία, αφού όσα αγόρια έχουν συμπληρώσει τα δεκατρία έτη της ζωής τους υποβάλλονται σε ένα τελετουργικό, συμμετέχοντες του οποίου είναι άνθρωποι και… μυρμήγκια.
Στην πρώτη φάση της διαδικασίας, τα παιδιά, αφού συλλέξουν δεκάδες ζωντανά μυρμήγκια, τα παραδίδουν στον αρχηγό της φυλής, ο οποίος τα τοποθετεί ναρκωμένα μέσα σε γάντια. Πρόκειται για ένα είδος μυρμηγκιών που διαθέτει κεντρί, γνωστό ως μυρμήγκια σφαίρες, το οποίο σε περίπτωση τσιμπήματος προκαλεί φριχτούς πόνους και παράλυση, μέχρι τη διάλυση των τοξινών από το σώμα, η οποία διαρκεί έως και εικοσιτέσσερις ώρες. Θεωρείται ότι ο πόνος αυτός είναι τριάντα φορές ισχυρότερος από τον πόνο του τσιμπήματος της μέλισσας. Μόλις, μάλιστα, η νάρκωση παρέλθει και τα μυρμήγκια ξυπνήσουν, αυτά βρίσκονται στην πιο επιθετική τους φάση. Και σε αυτό ακριβώς το χρονικό σημείο μπαίνουμε στο δεύτερο στάδιο, κατά το οποίο τα αγόρια καλούνται να φορέσουν τα γάντια και να επιδοθούν σε έναν δεκάλεπτο χορό.
Στόχος της δοκιμασίας αυτής, η οποία επαναλαμβάνεται είκοσι φορές σε βάθος μηνών -ορισμένων από τον αρχηγό της φυλής- είναι η αδιαμαρτύρητη συμμετοχή του δοκιμαζόμενου κατά τη διάρκειά της. Η ικανότητα του αγοριού να μην ξεσπάσει σε δάκρυα ή λυγμούς πόνου καθορίζει και την επιτυχία της συμμετοχής του, καθώς θεωρείται δείγμα ωριμότητας, ανδρισμού και ετοιμότητάς του να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες της ζωής.
- Περπατώντας σε αναμμένα κάρβουνα
Πολλοί άνδρες ανά τον κόσμο, εν όψει της γέννησης του παιδιού τους, είναι σε… αναμμένα κάρβουνα.
Στην Κίνα, όμως, κυριολεκτούν, αφού ο μέλλων πατέρας είθισται να διασχίζει αναμμένα κάρβουνα, κρατώντας στους ώμους τη γυναίκα που κυοφορεί το παιδί τους. Κατά το έθιμο, σε περίπτωση επιτυχούς διέλευσής του από τον πύρινο δρόμο, ο πόνος που βιώνει τώρα θα λειτουργήσει ως αντιστάθμισμα σε αυτόν της γυναίκας τη στιγμή της γέννας.
Το έθιμο αυτό είναι υπεύθυνο για την πρόκληση πολλών εγκαυμάτων πρώτου και δευτέρου βαθμού. Εξάλλου, μπορεί μια τέτοια συμβολική κίνηση να είναι δείγμα ρομαντισμού και ιπποτισμού, όμως, ενδεχομένως υπάρχουν και άλλοι τρόποι καταμερισμού των βαρών της κύησης και της γέννας ανάμεσα στους γονείς, ασφαλέστεροι και μεγαλύτερης πρακτικής εφαρμογής. Σε κάθε περίπτωση, όμως, φαίνεται πως τα έθιμα που υποβάλλουν τα πρόσωπα σε μια σωματική θυσία, ναι μεν συνήθως απευθύνονται σε γυναίκες ή παιδιά, όχι όμως και απαραίτητα.
- Chhaupadi
Για πολλές γυναίκες στο Νεπάλ, οι μέρες της εμμηνόρροιας είναι πραγματικά δύσκολες, αφού κατά τη διάρκειά της εκτοπίζονται μακριά από το σπίτι τους και διαμένουν είτε σε παραπήγματα που φτιάχτηκαν για να εξυπηρετούν ειδικά αυτό τον σκοπό ή -αν είναι λιγότερο τυχερές- σε καλύβες που στεγάζουν ζώα, με τα οποία μοιράζονται το χώρο.
Πρόκειται για την αρχαία πρακτική chhaupadi, η οποία -κατά τη διάρκεια των ημερών αυτών- υποχρεώνει τη γυναίκα να μην αγγίζει άτομα του αντίθετου φύλου, φαγητό και σκεύη θρησκευτικής λατρείας, ενώ παράλληλα της απαγορεύει την πρόσβαση σε κοινόχρηστες αντλίες παροχής νερού, κύρια πηγή ύδρευσης των χωριών της περιοχής.
Η εμπλοκή της γυναίκας στις συναλλαγές της καθημερινής ζωής κατά τη διάρκεια της περιόδου της, πιστεύεται ότι προκαλεί την οργή των θεοτήτων και, συνακόλουθα, οδηγεί σε μέρες δυστυχίας για όλο το χωριό. Πυρήνα της πρακτικής αυτής αποτελεί η αντίληψη πως το αίμα της περιόδου είναι ακάθαρτο και η γυναίκα που το παράγει μολυσμένη και ανίερη.
Η παραμονή της γυναίκας στις συχνά παγωμένες καλύβες, σε συνδυασμό με την πρόσβασή της σε περιορισμένα υλικά μέσα, καθιστούν δύσκολη ακόμα και τη διατήρησή της στη ζωή. Παράλληλα, η απομόνωση και οι ευτελείς κατασκευές, την εκθέτουν σε επιθέσεις άγριων ζώων, τετράποδων και μη.
H πρακτική του chhaupadi, η οποία σε ορισμένες κοινότητες ευθύνεται για την έως και δεκαήμερη απομόνωση των γυναικών που μόλις έχουν γεννήσει, ποινικοποιήθηκε με νόμο που ψηφίστηκε ομόφωνα τον Αύγουστο του 2017, από το Κοινοβούλιο του Νεπάλ. Εντούτοις, η εφαρμογή της δεν έχει ακόμα εκλείψει ολοκληρωτικά.
Ο πολιτισμός μας είναι σπουδαίος δάσκαλος. Μας μαθαίνει να μιλάμε, να τρώμε, να περπατάμε, να ντυνόμαστε, να συνυπάρχουμε, να ζούμε. Τον κουβαλάμε μέσα μας και αυτός εμάς. Δε μένει, όμως, σταθερός και αμετακίνητος, αλλά σαν καλός συνοδοιπόρος, προσαρμόζεται και αυτός, όπως και εμείς, στα νέα δεδομένα που προκύπτουν στο ταξίδι της ανθρώπινης ιστορίας.
Τα έθιμα, λοιπόν, ως όργανα που διατηρούν έναν πολιτισμό ζωντανό, έχουν και αυτά δυναμικό χαρακτήρα. Η κατανόηση αυτής της πραγματικότητας μπορεί να αποκαταστήσει ή και να προλάβει πολλά ουσιαστικά άδικα που έχουν τεθεί στην κοινωνία των ανθρώπων και την απειλούν.
Γεννήθηκε τον Μάρτιο του 2000 στην Αθήνα, όπου και μεγάλωσε. Το 2018 αποφοίτησε από το Αρσάκειο Ψυχικού και έκτοτε σπουδάζει στη Νομική Σχολή Αθηνών. Τον Απρίλιο του 2017 συμμετείχε στο 35ο Εθνικό Συνέδριο Επιλογής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Νέων Ελλάδος. Λατρεύει τα ταξίδια, τον κινηματογράφο, το θέατρο, τη μουσική και τον αθλητισμό.
