Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Οι πολιτικές κινήσεις κι ο παραγκωνισμός των κομμουνιστών
Ο στρατάρχης Αλεξάντερ αντιλαμβάνεται πως το πρόβλημα, που έχει προκύψει στην Ελλάδα, δεν μπορεί να λυθεί μόνο με στρατιωτικές επιχειρήσεις και παρατεταμένη αιματοχυσία στην πρωτεύουσα. Η λύση έπρεπε να βρεθεί μέσω της πολιτικής. Όλοι οι ανώτατοι βρετανοί στρατάρχες, Αλεξάντερ, Μακμίλλαν και Λήπερ, είχαν βρει μια λύση, η οποία δε θα ικανοποιούσε όλες τις πλευρές αλλά τουλάχιστον θα έβγαζε τη χώρα από το αδιέξοδο. Ας σκεφτούμε, όμως, τα κίνητρα που κρύβονται πίσω από μια λύση προερχόμενη από την πολιτική. Οι στρατάρχες ήθελαν να σταθεροποιηθεί η κατάσταση όσο πιο σύντομα γίνεται για να συσταθεί ο ελληνικός στρατός κι έτσι τα βρετανικά στρατεύματα να αποχωρήσουν σιγά σιγά. Εξάλλου, πρέπει να δικαιολογήσουμε την αποφασιστηκότητα αλλά και την αγωνία των Βρετανών στο γεγονός πως ο Παγκόσμιος πόλεμος δεν είχε τελειώσει ακόμη. Οπότε αυτές οι δυνάμεις που απασχολούνται στην Ελλάδα μπορούν να χρησιμοποιηθούν στην αντεπίθεση εναντίον της Γερμανίας. Επίσης, μπορούμε να προσθέσουμε και τις προσωπικές φιλοδοξίες των στραταρχών, οι οποίοι θα ήθελαν να βρεθούν στα πεδία μαχών της Κεντρικής Ευρώπης κι όχι στην Αθήνα.
Η λύση των Βρετανών ήταν να οριστεί αντιβασιλέας ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός από τον εξόριστο βασιλιά Γεώργιο, ο οποίος θα μπορούσε να συγκαλέσει συμβούλιο για να σχηματίσει μια κυβέρνηση ευρείας αποδοχής. Το αποτέλεσμα θα ήταν να σταματήσουν οι εχθροπραξίες κι έτσι πλέον οι Βρετανοί θα αποχωρούσαν σταδιακά.
Αυτή η πρόταση βρήκε τελείως αντίθετο τον άνθρωπο, που θα έδινε πραγματικά τη λύση: το βασιλιά Γεώργιο. Ο Γεώργιος δεν εμπιστευόταν το Δαμασκηνό και στην άρνησή του βρήκε συμμάχους τον Τσόρτσιλ και το Γεώργιο Παπανδρέου. Και πάλι, όμως, η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει ως προς τα στρατιωτικά τεκταινόμενα κι έτσι η λύση αυτή φάνηκε η καλύτερη.
Λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι ο βρετανικός στρατός μπορούσε να ελέγξει μόνο την Αττική κι ότι ο ΕΛΑΣ διέθετε περί τους 40.000 άνδρες στην επαρχία, καθώς και τις θέσεις που κατείχε, ο βρετανός πρωθυπουργός φτάνει τα Χριστούγεννα του 1944 στην Αθήνα. Προτού βρεθεί με ανθρώπους- κλειδιά για την όλη κατάσταση, συσκέπτεται στο αεροσκάφος του στο αεροδρόμιο του Καλαμακίου με τους στρατάρχες και τον υπουργό εξωτερικών της Βρετανίας, Ήντεν. Η απόφαση ήταν να γίνει συμβούλιο με όλες τις παρατάξεις.
Το συμβούλιο κράτησε δύο μέρες, από τις 26 έως τις 27 Δεκεμβρίου, κι αποφασίστηκε να οριστεί αντιβασιλιάς από το Γεώργιο. Αλλά δε συμφωνήθηκε τίποτε άλλο, αφού το ΕΑΜ προέβη στην παράθεση αιτημάτων, τα οποία απορρίφθηκαν επειδή ήταν υπερβολικά. Συγκεκριμένα, το ΕΑΜ ζήτησε να του δοθούν νευραλγικά για την εσωτερική λειτουργία υπουργεία, τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το πολίτευμα το Φεβρουάριο κι εκλογές τον Απρίλιο. Επίσης, ζήτησε να διαλυθεί η χωροφυλακή και να δημιουργηθεί ένας νέος στρατός με άτομα που θα στρατολογούνταν εκ νέου. Θα εξηγήσουμε παρακάτω γιατί το ΚΚΕ- ΕΑΜ ήταν τόσο αδιάλλακτο.
Το βράδυ της 27ης Δεκεμβρίου, ο Δαμασκηνός συναντήθηκε ξανά με τον Τσόρτσιλ κι ο τελευταίος ζήτησε να ενταθεί η μάχη για την κυριαρχία στην Αθήνα και να σχηματίσει κυβέρνηση χωρίς να συμμετέχουν κομμουνιστές. Ο ίδιος θα αναλάμβανε να πείσει το βασιλιά για το διορισμό αντιβασιλέα. Ο Τσόρτσιλ ζήτησε βοήθεια από το Ρούσβελτ για να μπορέσει με τη βοήθεια του αμερικανού πρέσβη να ενισχύσει τις θέσεις του. Μπορεί οι Βρετανοί να υπερείχαν στρατιωτικά αλλά η κατάσταση γι’ αυτούς άρχισε να γίνεται πολύ δυσάρεστη. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι δε μπορούσαν να ελέγξουν όλη τη χώρα αλλά μόνο την Αττική. Δύο μέρες αργότερα, το βράδυ, ο βασιλιάς πείθεται και την επομένη θα ορίσει αντιβασιλέα το Δαμασκηνό. Το 1945, όμως, βρίσκει την Ελλάδα χωρίς κυβέρνηση.
Στις 3 Ιανουαρίου 1945 ορίζεται η νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό το Νικόλαο Πλαστήρα. Δύο μέρες έπειτα, στο στρατιωτικό κομμάτι, ο ΕΛΑΣ φαίνεται πως ηττάται κι οι τάξεις του αναγκάζονται να φύγουν από την Αθήνα. Λέγεται πως μαζί τους είχαν αρκετούς αιχμαλώτους, τους οποίος εκτέλεσαν. Αυτή η λάθος κίνηση στοίχισε στο ΚΚΕ, αφού οι κομμουνιστές έγιναν αντιπαθείς στην ελληνική κοινή γνώμη. Φυσικά, το γεγονός χρησιμοποιήθηκε κατάλληλα από τους Βρετανούς για να ισχυροποιήσουν τις κυβερνητικές τάξεις ηθικά απέναντι στον ελληνικό λαό, ο οποίος σίγουρα ήθελε να λήξει η αιματοχυσία, που είχε ξεκινήσει ήδη εδώ και μια πενταετία. Στις 10 Ιανουαρίου υπογράφτηκε η ανακωχή μεταξύ του ΚΚΕ και των Βρετανών και στις 12 Φεβρουαρίου 1945 υπογράφεται η συμφωνία της Βάρκιζας.
Η συμφωνία, η σημασία κι η ερμηνεία της
Η συμφωνία προέβλεπε ότι ο ΕΛΑΣ θα έδινε στην κυβέρνηση κάθε περιοχή που ήλεγχε (είχε ήδη απομακρυνθεί από σημαντικές περιοχές με την ανακωχή στις 10 Ιανουαρίου), θα έδινε όλο του τον οπλισμό και θα διαλυόταν. Επίσης, θα γίνονταν εκλογές και δημοψήφισμα, ο στρατός θα δημιουργούνταν με βάση τη γενική στρατολογία και θα έπαυε να ισχύει ο στρατιωτικός νόμος. Τα πολιτικά αδικήματα δε θα διώκονταν και θα απομακρύνονταν από το μηχανισμό άτομα που είχαν σχέσεις με τους ναζί. Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ θα συνέχιζαν να είναι νόμιμα. Πράγματι ο ΕΛΑΣ παρέδωσε τον οπλισμό του, εκτός από τον Άρη Βελουχιώτη. Βέβαια, η πλειονότητα αυτού ήταν άχρηστη. Επίσης, πολλοί αξιωματικοί αποσπάστηκαν από τον ΕΛΑΣ κι ανέλαβαν θέσεις στον ελληνικό στρατό. Έτσι, άρχισε να αναπτύσσεται με γοργούς ρυθμούς κι είχε το κατάλληλο έμψυχο δυναμικό για να χρησιμοποιήσει σύγχρονα όπλα. Τα μέλη του ΕΛΑΣ ήταν οι πραγματικοί ηττημένοι από τη συμφωνία αφού δεν καλύπτονταν με κανέναν τρόπο κι έτσι πολλοί οδηγήθηκαν στη φυλακή ενώ μπήκαν στον ΕΛΑΣ χωρίς να είναι κομμουνιστές αλλά επειδή ήθελαν να αντισταθούν στους ναζί.
Η στάση του ΚΚΕ άλλαξε φαινομενικά για πολλούς λόγους. Ο πόλεμος συνεχίστηκε αφού η συμφωνία της Βάρκιζας ήταν μία μικρή παύση. Το ΚΚΕ προέβη σε αυτόν τον πολιτικό ελιγμό διότι δεν είχε όλα τα μέσα για να συνεχίσει και φυσικά δεν μπορούσε να περιμένει έξωθεν βοήθεια. Έτσι, ήταν ανώφελο να συνεχίσει τον πόλεμο εκείνη τη στιγμή. Όσο το ευχάριστο διάλειμμα διαρκούσε, το ΚΚΕ προετοιμαζόταν για μια νέα σφοδρότερη σύγκρουση. Ο εμφύλιος πόλεμος είχε ξεκινήσει εδώ και καιρό αλλά σε λίγο θα λάμβανε τη μορφή ανοιχτής σύγκρουσης (1946).
Βέβαια, γιατί το ΚΚΕ φάνηκε τόσο αδιάλλακτο στο συμβούλιο της 26ης και 27ης Δεκεμβρίου ενώ γνώριζε πως δεν έπρεπε να φτάσει στα άκρα; Το ΚΚΕ- ΕΑΜ έπεσε πάλι σε πολιτικό λάθος. Είχε κατανοήσει, σαφώς, την ήττα στο πεδίο των μαχών αλλά θεώρησε την παρουσία του Τσόρτσιλ ως αδυναμία κι όχι ως την έσχατη πράξη αποφασιστικότητας από τους Βρετανούς. Το ΚΚΕ θα μπορούσε να έχει μια ισχυρή παρουσία στην κυβέρνηση διότι ο ΕΛΑΣ ήταν ακόμη ισχυρός αριθμητικά και μπορούσε να ισχυροποιήσει τα επιχειρήματα του ΕΑΜ στην πολιτική σκακιέρα.
Κανείς πρέπει να εξετάσει αυτή την περίοδο μέσα από κάθε πτυχή και να εκλάβει υπόψη του όλες τις παραμέτρους. Αλλά για το συγκεκριμένο ζήτημα μία είναι η παράμετρος που πρέπει οπωσδήποτε να έχουμε κατά νου: η αποφασιστηκότητα της Βρετανίας να επιβάλλει τη θέλησή της στην πολιτική ζωή τής χώρας γιατί έτσι είχε συμφωνήσει με τη Σοβιετική Ένωση τον Οκτώβριο του 1944 στη Μόσχα. Όλα τα άλλα είναι γεγονότα, που είτε βοηθούν στο να επιτευχθεί ο στόχος είτε προσπαθούν εις μάτην να αλλάξουν τη ροή των αποφάσεων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Κώστας Κωστής, Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας, σελ. 690-705
- Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, σελ. 434-438
- Νίκος Σβορώνος, Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, σελ. 142
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΣΤ’, σελ. 101-108
*Η βιβλιογραφία για το εν λόγω θέμα, όπως και για πολλά άλλα ιστορικά ζητήματα, είναι τεράστια. Οι ανωτέρω μελέτες δίνουν στον αναγνώστη να καταλάβει το γενικότερο κλίμα της εποχής καθώς και το ιστορικό πλαίσιο. Χρησιμοποιήθηκαν κι άλλες μελέτες για την καλύτερη κατανόηση των γεγονότων και της ερμηνείας τους. Οι μελέτες αυτές δημιούργησαν νέα ερωτήματα, τα οποία δεν αναφερόνται στο παρόν κείμενο διότι δεν μπορούν να απαντηθούν στο εν λόγω συγγραφικό πλαίσιο.
