Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Η Ελλάδα μέχρι το τέλος του 1941 είχε κατακτηθεί από τους ναζί και μοιράστηκε σε ζώνες κατοχής ανάμεσα στους Γερμανούς, τους Ιταλούς και τους Βουλγάρους. Τα δύσκολα χρόνια της Κατοχής περνούν κι ο πόλεμος δείχνει σιγά σιγά να φτάνει στο τέλος του. Η Ιταλία αρχίζει να χάνει έδαφος, όπως κι η Γερμανία ιδίως στα Ανατολικά. Οι Σοβιετικοί προελαύνουν κι αρχίζουν να κατεβαίνουν προς τα Βαλκάνια. Έτσι, τα στρατεύματα των ναζί, για να μην εγκλωβιστούν αλλά και για να ριχτούν στις επερχόμενες μάχες υπεράσπισης του Ράιχ, αρχίζουν να εγκαταλείπουν την Ελλάδα. Όλα τα χρόνια της Κατοχής στον ελλαδικό χώρο δρούσαν ομάδες ανταρτών, κάποιες από τις οποίες είχαν σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό ενώ άλλες όχι.
Η Ελλάδα απελευθερώνεται σταδιακά από τον Οκτώβριο του 1944. Στο μεταξύ υπάρχει ένα γεγονός, το οποίο θα καθορίσει πολλές αποφάσεις στο μέλλον κι αφορά άμεσα την Ελλάδα. Από τις 9 έως τις 19 Οκτωβρίου 1944, λαμβάνει χώρα στη Μόσχα η Διάσκεψη του Τολστόι, όπου η Σοβιετική Ένωση διαπραγματεύεται την τύχη ορισμένων χωρών στην Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια. Η Ελλάδα βρισκόταν στη σφαίρα επιρροής της Βρετανίας σύμφωνα με τη λεγόμενη «συμφωνία των ποσοστών».
Με τη φυγή των ναζί τίθενται στο τραπέζι πολλά ζητήματα. Το κυριότερο ήταν το ποιος θα ανερχόταν στην εξουσία. Ωστόσο, προστίθενται κι άλλα ζητήματα. Πώς θα διαμορφωθεί ο ελληνικός στρατός και τι θα συμβεί με τα αντάρτικα σώματα;
Υπήρχε η άποψη πως ο ελληνικός στρατός έπρεπε να έχει ως βασικό πυρήνα τα ελληνικά στρατεύματα της Μέσης Ανατολής, τα οποία ήρθαν στη χώρα στις 9 Νοεμβρίου. Το μέγεθος του στρατού αυτού θα ανερχόταν σε 40.000 άνδρες, οι οποίοι θα μπορούσαν να επιληφθούν εσωτερικών θεμάτων προκειμένου να φύγουν από την Ελλάδα τα βρετανικά στρατεύματα. Όσον αφορά τα αντάρτικα σώματα, για τον ΕΛΑΣ και τον ΕΔΕΣ αποφασίστηκε να αφοπλιστούν ως τις 10 Δεκεμβρίου. Για το ΕΑΜ δεν είχε ληφθεί ακόμη απόφαση. Οι κομμουνιστές έχασαν την ιστορική ευκαιρία να καταλάβουν την εξουσία τον Οκτώβριο του 1944 προτού αναπτυχθούν αντίπαλες δυνάμεις διότι, σύμφωνα με απόψεις ερευνητών, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ, σεβόμενες τις συμφωνίες που είχαν υπογραφεί, δεν μπήκαν στην Αθήνα και πίστευαν ακόμη στην προέλαση των Σοβιετικών. Μόνο που η Μόσχα δεν είχε ενημερώσει το ΚΚΕ για τα συμφωνηθέντα με τον Τσώρτσιλ.
Η αφορμή για τη σύγκρουση, την οποία θα απέφευγε το ΚΚΕ αν γνώριζε πως η Ελλάδα είχε δοθεί στην επιρροή τής Βρετανίας, ήταν η απαίτηση Βρετανών και Κυβέρνησης να αφοπλιστούν οι αντάρτες. Η αιτία είναι πολύ βαθύτερη αφού η εμπιστοσύνη μεταξύ κομμουνιστών κι αστών είχε διαρραγεί πλήρως. Ήδη από τις 20 Νοεμβρίου το ΚΚΕ είχε αποφασίσει την ένοπλη σύγκρουση.
Όμως, οι Βρετανοί φάνηκαν ακόμη πιο αποφασιστικοί. Δεν υπήρχε περίπτωση να αφήσουν στην Ελλάδα να εγκατασταθεί κυβέρνηση κομμουνιστική διότι τα συμφέροντά τους είχαν δεχθεί πλήγμα σε άλλες χώρες, που ήλεγχε ο Στάλιν.
Η αρχή τής σύγκρουσης
Την 1η Δεκεμβρίου όλα έδειχναν πως η κατάσταση είχε φτάσει σε αδιέξοδο κι η Κυβέρνηση ζήτησε επιτακτικά την παράδοση του ΕΛΑΣ και την Εθνικής Πολιτοφυλακής. Αυτό δυσαρέστησε το ΕΑΜ, το οποίο απέσυρε τους υπουργούς του από την Κυβέρνηση του Γεωργίου Παπανδρέου. Δύο μέρες μετά η συγκέντρωση του ΕΑΜ βάφτηκε με αίμα γιατί πραγματοποιήθηκε παρά την απαγόρευση της Κυβέρνησης. Το ίδιο συνέβη και στις κηδείες των 30 θυμάτων. Η μάχη της Αθήνας είχε μόλις ξεκινήσει. Βέβαια, το ΕΑΜ επιτέθηκε στην Ήπειρο εναντίον του ΕΔΕΣ και διέλυσε τις τάξεις του.
Το ΚΚΕ και το ΕΑΜ δεν υπολόγισαν σωστά ούτε τις δικές τους δυνατότητες ούτε αυτές των Βρετανών. Αλλά το σημαντικότερο λάθος βρίσκεται στο ότι το ΚΚΕ υπολόγιζε σε μια εξωτερική βοήθεια, η οποία δε θα ερχόταν. Συνέχιζε να βρίσκεται σε άγνοια για τα συμφωνηθέντα μεταξύ του Στάλιν και του Τσώρτσιλ. Οι Βρετανοί από την άλλη ήταν τελείως αποφασισμένοι κι επεδίωξαν τη σύγκρουση με το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ.
Σημασία έχει να δούμε τη στάση που κράτησε η Σοβιετική Ένωση. Ο Στάλιν δε μίλησε καθόλου για τα τεκταινόμενα για πολλούς λόγους. Πρώτον, ήθελε να παραμείνει πιστός στα συμφωνηθέντα με τη Βρετανία γιατί έτσι θα παγιωνόταν η διπλωματική ακεραιότητα της χώρας του και θα μπορούσε να διεκδικήσει σημαντικότερα πράγματα για αυτήν στη Συνδιάσκεψη της Γιάλτας που φαινόταν στον ορίζοντα. Δεύτερον, δεν καταδίκασε τα αιματηρά γεγονότα διότι υπήρχε περίπτωση να χρειαστεί να κάνει κάτι ανάλογο στις χώρες που βρίσκονταν υπό τη δική του επιρροή. Ωστόσο, δεν ενημέρωσε το ΚΚΕ από την αρχή που συμφωνήθηκαν οι ζώνες επιρροής γιατί η Σοβιετική Ένωση δεν είχε να χάσει τίποτα από μια ένοπλη σύγκρουση στην Ελλάδα μεταξύ του ΕΑΜ και των Βρετανών. Σκεπτόμενη καιροσκοπικά θεώρησε πως αν επικρατούσε το ΕΑΜ τότε θα ενισχυόταν η θέση της στη χώρα χωρίς να έχει επέμβει στρατιωτικά. Αντιθέτως, αν νικούσαν οι Βρετανοί τότε θα τηρούνταν στο έπακρο τα συμφωνηθέντα της Μόσχας και θα συνέχιζε μ’ αυτό το ισχυρό χαρτί και στις υπόλοιπες διαπραγματεύσεις.
Βέβαια, υπήρξε ενημέρωση για τη στάση της ΕΣΣΔ προς το ΚΚΕ με τηλεγραφήματα από τις αρχές ως τα μέσα Δεκεμβρίου. Οι κινήσεις που γίνονται εκατέρωθεν είναι πολλές και σημαντικές. Οι Βρετανοί καλούν στις 11 Δεκεμβρίου τους στρατάρχες Αλεξάντερ και Μακμίλλαν, οι οποίοι θεώρησαν πως ο Σκόμπι, καθώς κι άλλοι αξιωματικοί είχαν χάσει τον έλεγχο. Παρόλα αυτά ο Σκόμπι έμεινε για να μη μειωθεί το ηθικό των δυνάμεων. Ο τελευταίος επιφορτίστηκε με την υποχρέωση να διαπραγματευτεί με τον ΕΛΑΣ. Στη θέση του μπήκε ο Χόκσγουρθ, ο οποίος μαζί με τις ενισχυμένες δυνάμεις απέκρουσε τη μεγάλη επίθεση του ΕΛΑΣ στις 15 Δεκεμβρίου. Από ΄δω κι έπειτα οι Βρετανοί θα συνεχίσουν να μάχονται μαζί με τις κυβερνητικές δυνάμεις έως τις αρχές Ιανουρίου 1945. Το πεδίο αυτό είχε κερδηθεί αλλά έπρεπε να κερδίσουν και την πολιτική σκηνή.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Κώστας Κωστής, Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας, σελ. 690-705
- Απόστολος Βακαλόπουλος, Νέα ελληνική ιστορία 1204-1985, σελ. 434-438
- Νίκος Σβορώνος, Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας, σελ. 142
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΣΤ’, σελ. 101-108
*Η βιβλιογραφία για το εν λόγω θέμα, όπως και για πολλά άλλα ιστορικά ζητήματα, είναι τεράστια. Οι ανωτέρω μελέτες δίνουν στον αναγνώστη να καταλάβει το γενικότερο κλίμα της εποχής καθώς και το ιστορικό πλαίσιο. Χρησιμοποιήθηκαν κι άλλες μελέτες για την καλύτερη κατανόηση των γεγονότων και της ερμηνείας τους. Οι μελέτες αυτές δημιούργησαν νέα ερωτήματα, τα οποία δεν αναφερόνται στο παρόν κείμενο διότι δεν μπορούν να απαντηθούν στο εν λόγω συγγραφικό πλαίσιο.
