Της Κατερίνας Μαργαριτίδου,
Η ελληνική εφημεριδογραφία γεννιέται στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν και ξεκίνησαν σταδιακά να κυκλοφορούν οι πρώτες εφημερίδες στην ελληνική γλώσσα. Ο ελληνισμός της Διασποράς πρωτοστατεί στην έκδοση ελληνικών εντύπων, ενώ με την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης ελληνικά τυπογραφεία στήνονται σε πόλεις της Πελοποννήσου, της Στερεάς Ελλάδας και των νησιών. Παρά τις αντιξοότητες ο ελληνικός τύπος κατόρθωσε να αναπτυχθεί επαρκώς και μετά την επιτυχή έκβαση του Απελευθερωτικού Αγώνα ακολούθησε γρήγορους ρυθμούς ανάπτυξης και θεμελιώθηκε μαζί με το ελληνικό κράτος.
Η Εφημερίς είναι η αρχαιότερη διασωθείσα ελληνική εφημερίδα.
Τυπώθηκε στη Βιέννη της Αυστρίας από τους Έλληνες αδερφούς, τυπογράφους και εκδότες, αδερφούς Πούμπλιο και Γεώργιο Μαρκίδες Πούλιου, από το 1790 έως το 1797. Η Εφημερίς, υπήρξε μαχητικό όργανο των ιδεών του νεοελληνικού διαφωτισμού, που μεταξύ άλλων, πρέσβευε και την εθνική απελευθέρωση. Η Εφημερίς είχε μεγάλη απήχηση, φτάνοντας σε όλες τις περιοχές που υπήρχαν ελληνικές παροικίες, ενημερώνοντας τις ελληνικές κοινότητες για τα γεγονότα που συνέβαιναν στο κόσμο αλλά και στον τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο.
Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα τα κύρια αιτήματα που προωθήθηκαν μέσω του τύπου αφορούσαν: τη χειραφέτηση και παλιγγενεσία του ελληνισμού, τον αγώνα για την ανεξαρτησία και την ίδρυση του πρώτου ελληνικού κράτους, τη δημιουργία ενός κράτους δικαίου, την εφαρμογή των συνταγματικών θεσμών, την αποκατάσταση της εθνικής ακεραιότητας του χώρου, την υλοποίηση του οράματος της Μεγάλης Ιδέας και τον εκσυγχρονισμό του κράτους. Στην εκατόχρονη και πλέον ιστορία του ελληνικού τύπου, υπήρξαν γεγονότα που αποτέλεσαν σταθμούς στην ιστορία εξέλιξής του, καθιερώνοντας πολλά στοιχεία που είναι ορατά ακόμα και στις μέρες μας.
Προεπαναστατική Περίοδος (1784-1821)
Ο ελληνικός τύπος καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε μαζί με τις προσδοκίες του γένους στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα. Ήδη από την προεπαναστατική περίοδο ελληνικές εφημερίδες κυκλοφορούν στις ευρωπαϊκές πόλεις από τους Έλληνες της Διασποράς. Στο Παρίσι, στη Βενετία και στην Τεργέστη οι Έλληνες έμποροι και διαβιούντες έχουν τη δυνατότητα να αναγνώσουν ελληνικές εφημερίδες, τις οποίες πολλές φορές έχουν μαζί τους κατά την επιστροφή τους στην οθωμανική επικράτεια. Πρωτεύον και κυρίαρχο στοιχείο στη θεματολογία τους είναι η «μετακένωση» στον υπόδουλο ελληνισμό κατά γράμμα και κατά πνεύμα των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, ενώ ως εξίσου σημαντικό αναδεικνύεται και το γλωσσικό ζήτημα. Η πρώτη ελληνική εφημερίδα εκδίδεται στην πόλη της Βιέννης από το Γεώργιο Βεντότη, το Μάιο του 1784. Την κυκλοφορία των εφημερίδων συμπλήρωσε η έκδοση περιοδικών, κυρίως φιλολογικών, με σημαντικότερο όλων, το περιοδικό «Ερμής ο Λόγιος». Οι εφημερίδες της προεπαναστατικής περιόδου σταματούν –πλην ελαχίστων εξαιρέσεων- σταδιακά να κυκλοφορούν με την έναρξη του Επαναστατικού Αγώνα των Ελλήνων.
Επαναστατική Περίοδος (1821-1828)
Τις εφημερίδες που εκδίδονται από τον ελληνισμό της Διασποράς διαδέχονται οι εφημερίδες που εκδίδονται στον επαναστατημένο χώρο της οθωμανικής επικράτειας κατά τη διάρκεια του Απελευθερωτικού Αγώνα. Η πρώτη εφημερίδα τυπώνεται στην πόλη της Καλαμάτας, σε ένα μικρό ξύλινο πιεστήριο που έφερε μαζί του στην Ελλάδα ο Δημήτριος Υψιλάντης, με τίτλο «Σάλπιγξ Ελληνική». Υπεύθυνος έκδοσης ορίστηκε ο Θεόκλητος Φαρμακίδης. Οι εφημερίδες που κυκλοφορούν έχουν ως στόχο να μυήσουν και να καλλιεργήσουν στους υπόδουλους Έλληνες την πολιτική και κοινωνική συνείδηση. Μέσω των εφημερίδων αυτών οι επαναστατημένοι έρχονται επίσης σε επαφή με έννοιες όπως η πολιτική θεωρία, η νομοθεσία, οι συνταγματικοί θεσμοί κ.ά.. Επιπλέον, μέσω του τύπου γίνονται προσπάθειες να πεισθούν οι υπόδουλοι για να συμμετάσχουν στον Απελευθερωτικό Αγώνα. Εκδίδονται με την οικονομική ενίσχυση των Φιλελλήνων στις πόλεις όπου έχει εδραιωθεί ο Αγώνας Ανεξαρτησίας. Η απουσία ταχυδρομικής υπηρεσίας αποτέλεσε ένα σημαντικό εμπόδιο για τη διακίνηση των εφημερίδων, οι οποίες διετίθεντο σε μία περιορισμένη ακτίνα. Τέλος, τον Οκτώβριο του 1825 εκδίδεται το επίσημο όργανο της Διοίκησης, η «Γενική Εφημερίς της Ελλάδος».
Καποδιστριακή Περίοδος (1828-1831)
Με τη σύσταση του πρώτου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους λαμβάνονται και τα πρώτα περιοριστικά μέτρα κατά του τύπου. Επί κυβερνήσεως Ιωάννη Καποδίστρια εκδίδεται το 1831 το «Ψήφισμα κανονίζον τα περί Τύπου», το οποίο ερμηνεύτηκε ως μία πρώτη απόπειρα του Κυβερνήτη να επέμβει στην ελευθεροτυπία των εφημερίδων. Παρότι στο Σύνταγμα της Επιδαύρου τα μέλη της Εθνοσυνέλευσης είχαν προβλέψει την κατοχύρωση της ελευθεροτυπίας του τύπου, αυτή επί τοις πράγμασι δεν είχε εφαρμοστεί εξαιτίας των προσωπικών παρεμβάσεων των ισχυρών προσώπων και της διαφορετικής ερμηνείας του νόμου. Δεν αποτελούσαν λοιπόν απότοκο θεσμοθετημένων απαγορευτικών κανόνων, όπως το ψήφισμα περί τύπου που καθιερώθηκε επί Καποδίστρια.
Η αντίδραση της ελληνικής κοινωνίας και μερίδας της αρχηγετικής ομάδας εκφράστηκε μέσα από την ίδρυση της Εφημερίδας «Απόλλων» που εκδιδόταν από τον Αναστάσιο Πολυζωΐδη και θεωρείται ως η πρώτη αντιπολιτευτική εφημερίδα στον ελληνικό χώρο. Παράλληλα με τις εφημερίδες, την ίδια περίοδο, εκδίδονται σταδιακά και τα πρώτα περιοδικά, ενώ αρκετές εφημερίδες εκδίδονται στις μεγάλες πόλεις που απελευθερώθηκαν, αναπτύσσοντας και προωθώντας θέματα τοπικού κυρίως ενδιαφέροντος.
Οθωνική Περίοδος (1833-1862)
Τη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια θα διαδεχθεί η εγκαθίδρυση της Βασιλείας και η ενθρόνιση του Όθωνα. Λόγω του νεαρού της ηλικίας του Βασιλιά, την εξουσία θα ασκήσει τριμελής επιτροπή αποτελούμενη από Βαυαρούς συμπατριώτες του Βασιλιά Όθωνα. Η αντιβασιλική επιτροπή θα εκδώσει το νόμο «Περί εγκλημάτων εκ της καταχρήσεως του Τύπου», συνεχίζοντας τις κρατικές παρεμβάσεις και απόπειρες για έλεγχο των ειδήσεων. Η περίοδος της Βαυαροκρατίας και τα πρώτα χρόνια της διακυβέρνησης του Όθωνα θα προκαλέσουν τη δυσαρέσκεια του λαού. Το αρνητικό κλίμα βρήκε δίοδο έκφρασης μέσω του τύπου, στον οποίο κυριαρχούσε η πολιτική θεματολογία. Οι εφημερίδες της περιόδου τάσσονταν υπέρ του ενός ή του άλλου κόμματος, κατά της Βαυαροκρατίας ενώ παράλληλα υποστήριζαν την παραχώρηση Συντάγματος. Ο Όθων, συνεχίζοντας την ψήφιση «Νόμων περί Τύπου», προχώρησε στη θέσπιση των νόμων «Περί αστυνομίας του τύπου» και «Περί εξυβρίσεως εν γένει και περί Τύπου» το 1837.
Το κίνημα της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843 και η παραχώρηση του Συντάγματος από πλευράς Όθωνα, ανέτρεψε την έως τότε πολιτική κατάσταση στη χώρα. Ανάμεσα στα θεμελιώδη δικαιώματα που καθιερώθηκαν συνταγματικά συμπεριελήφθη και η ελευθερία του τύπου. Οι εφημερίδες της εποχής ακολουθούν και υποστηρίζουν την πολιτική των κομμάτων και χαρακτηρίζονται αναλόγως ως φιλοαγγλικές, φιλογαλλικές ή φιλορωσικές, ενώ η διάκριση μεταξύ φιλοκυβερνητικών και αντικυβερνητικών εφημερίδων παγιώνεται. Οι εφημερίδες κυκλοφορούν σε εβδομαδιαία βάση, μέσω συνδρομών και εκδίδονται από ένα άτομο ή μία μικρή ομάδα ατόμων. Βαρύνουσα σημασία καταλαμβάνει η αρθρογραφία. Οι υπότιτλοί των εφημερίδων φανερώνουν και το χαρακτήρα τους, ο οποίος φέρει έντονα φιλολογικά στοιχεία. Η προγενέστερη ανάμιξη των ανθρώπων του πνεύματος και της λογοτεχνίας με τον τύπο κατά την περίοδο του Διαφωτισμού, δημιούργησε μία στενή συνάφεια μεταξύ εφημερίδας και φιλολογίας.
Τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Όθωνα ενέπνευσαν τους συγγραφείς, και δη τους σατυρικούς. Έτσι, στον ελληνικό τύπο εμφανίζονται οι πρώτες αμιγώς σατυρικές εφημερίδες, οι οποίες επιθυμούν και προσπαθούν με εύθυμο τρόπο να καυτηριάσουν, επενδυμένες με το μανδύα της σάτιρας, τα κακώς κείμενα της ελληνικής πολιτικής και κοινωνικής ζωής.
Η περίοδος 1860-1870
Η έξωση του Βασιλιά Όθωνα και η ενθρόνιση του Βασιλιά Γεωργίου Α’ έχει άμεση συνέπεια και επίδραση στον τύπο. Οι εφημερίδες της Οθωνικής Περιόδου, πέρα ελαχίστων εξαιρέσεων δεν επιβιώνουν, όπως άλλωστε και τα κόμματα την πολιτική των οποίων υποστήριζαν. Το νέο Σύνταγμα του 1864 αποκαθιστά πλήρως την ελευθερία στο χώρο του τύπου. Οι νέες εφημερίδες ανανεώνονται, ωστόσο παραμένουν ολιγοσέλιδες. Η ανάπτυξη στο χώρο της τεχνολογίας θα επιφέρει συνακόλουθες αλλαγές και στο χώρο του τύπου. Μαζί με τις νέες εφημερίδες κυκλοφορούν και τα πρώτα κομματικά έντυπα. Το 1873 καθιερώνεται η κυκλοφορία της πρώτης καθημερινής εφημερίδας με τίτλο «Εφημερίς».
Στον ιδεολογικό χώρο, παρά την κυριαρχία της Μεγάλης Ιδέας, το 1875 εμφανίζονται τα πρώτα σοσιαλιστικά φύλλα τόσο στην Πρωτεύουσα όσο και στις μεγάλες πόλεις της χώρας. Δύο χρόνια αργότερα, το 1877, ιδρύεται στην Αθήνα το κεντρικό πρακτορείο εφημερίδων ενώ παράλληλα πλανόδιοι πωλητές ξεκινούν τη διακίνηση εφημερίδων.
Τελευταίες Δεκαετίες του 19ου αιώνα
Τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα παρατηρήθηκαν οι σημαντικότερες αλλαγές στο χώρο του Τύπου. Νέες και παλαιότερες εφημερίδες κυκλοφορούν ταυτόχρονα, με τις διαφορές τους στη μορφή και την οργάνωση του περιεχομένου να είναι αισθητές. Στις παλαιές εφημερίδες κυριαρχούν το παλαιό δίστηλο, η αρθρογραφία, η χαλαρή οργάνωση της ύλης, η συντηρητική εξωτερική εμφάνιση και νοοτροπία. Στις νέες εφημερίδες η ανανέωση που επήλθε ήταν βαθιά και πολύπλευρη. Οι μεταβολές στο χώρο της τεχνολογίας τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα μέσω της ανάπτυξης των σιδηροδρομικών γραμμών, του τηλέγραφου αλλά και του τυπογράφου επιφέρουν συνακόλουθες αλλαγές και στη δομή των εφημερίδων. Ήδη από το 1875 λειτουργεί το «Τηλεγραφικό Πρακτορείο Στεφανόπουλου». Τα γεγονότα και οι ειδήσεις διαδίδονται ταχύτερα, έτσι ως επακόλουθο, η ειδησεογραφία αρχίζει να κερδίζει έδαφος. Οι μεταβολές αυτές διακρίνονται σαφέστατα στις νέες εφημερίδες που εκδίδονται: Ακρόπολη (1883), Άστυ (1890), Εστία (1894), Σκριπ (1895) και Εμπρός (1896). Στην εφημερίδα Ακρόπολη μάλιστα θα δημοσιευτεί το 1887 το πρώτο επιτόπιο ρεπορτάζ, το οποίο στη συνέχεια καθιερώθηκε από όλα σχεδόν τα έντυπα. Τέλος, οι εφημερίδες του ενός εκδότη μεταβάλλουν τη μορφή τους και γίνονται πλέον μία επιχείρηση. Ιδιαίτερης σημασίας ήταν η κυκλοφορία της «Εφημερίδος Κυριών» της Καλλιρρόης Παρέν το 1887. Μέσα από τα φύλλα της εφημερίδας η Καλλιρόη Παρέν προσπάθησε να προωθήσει τη χειραφέτηση των γυναικών και να αναδείξει τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν. Η ίδρυση της εφημερίδας συνδέθηκε άρρηκτα με τη σταδιακή ανάπτυξη του φεμινιστικού κινήματος στη χώρα.
Γεννήθηκε το 1999 στην Αθήνα. Είναι φοιτήτρια στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και παράλληλα σπουδάστρια στην ιδιωτική σχολή δημοσιογραφίας του Αnt1MediaLab. Στον ελεύθερο της χρόνο ασχολείται με την έρευνα πάνω στο τομέα της ιστορίας και με την συγγραφή κειμένων.
