Από τον Αδάμ στην Dolly;

Της Μαρίας Τσαλίκη, 

Kάποτε η ιδέα της κλωνοποίησης αποτελούσε απλώς ένα καλογραμμένο σενάριο επιστημονικής φαντασίας ή ίσως για πολλούς μια καλοστημένη χολιγουντιανή ταινία θρίλερ. Ο ανθρώπινος νους αδυνατούσε να συλλάβει την ιδέα της εξ ολοκλήρου αναδημιουργίας ενός οποιουδήποτε οργανισμού με τρόπο που παρεκκλίνει από τις κοινές/βασικές γνώσεις περί βιολογίας.

Ωστόσο, τον Φεβρουάριο του 1997 η γέννηση του προβάτου Dolly άνοιξε την πόρτα σε μια καινούργια εποχή όσον αφορά, τόσο τον κλάδο της σύγχρονης γενετικής και βιοϊατρικής, όσο και της νομικής και ηθικής επιστήμης. Η Dolly, το πρώτο ενήλικο σπονδυλωτό που δημιουργήθηκε από την κλωνοποίηση ενός άλλου ενήλικου ζώου ήταν ένα τόσο ηχηρό συμβάν που κατάφερε όχι μόνο να συγκλονίσει την τότε κοινωνία αλλά και να πυροδοτήσει τις πιο έντονες αντιπαραθέσεις στο πεδίο του Ιατρικού Δικαίου και της Βιοηθικής.

Έκτοτε, πολλές είναι οι θέσεις που έχουν υποστηριχθεί από πλειάδα επιστημόνων και θεωρητικών, με αρκετούς να τάσσονται υπέρ της εξέλιξης και διαιώνισης του γενετικού υλικού μέσω της κλωνοποίησης ή όπως έχει χαρακτηριστεί μέσω της «μη σεξουαλικής μονογονικής διαδικασίας για την παραγωγή πανομοιότυπων οργανισμών». Από την άλλη, πολλοί ήταν και είναι εκείνοι που αντιμάχονται την κλωνοποίηση, υποστηρίζοντας πως αντιβαίνει στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια σε τέτοιο βαθμό που πρέπει να φέρει αξιόποινο χαρακτήρα. Στο πλευρό των τελευταίων έχει ταχθεί και η Εκκλησία, η οποία αντέδρασε έντονα, θεωρώντας τη συγκεκριμένη γενετική πρακτική ως βλασφημία.

Το ζήτημα της κλωνοποίησης ήρθε αντιμέτωπο με την ίδια αρνητική και θεοκρατική αντίδραση που είχε συναντήσει πριν από δεκαετίες και η ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση¹, η οποία αρχικά ήταν απαγορευμένη και αποτελούσε ποινικό αδίκημα, με βάση τις αντιλήψεις της τότε δυτικής θεολογίας. Πολλές φορές, λοιπόν, μπορεί πίσω από ποινικές απαγορεύσεις να κρύβονται πολιτικά ιδεολογήματα της κρατούσας ιδεολογίας.

Τα εν λόγω δρώμενα φυσικά και δε μπορούσαν να αφήσουν τον νομικό κόσμο αδιάφορο, ο οποίος κλήθηκε να πάρει θέση και να αναπροσαρμόσει την νομοθεσία του στις καινούριες γενετικές πρακτικές. Ποια είναι, λοιπόν, η θέση της νομικής επιστήμης στο περίπλοκο και συνάμα επίκαιρο ζήτημα; Δέουσα φαίνεται η ανάγκη να αναλυθεί αρχικά η κλωνοποίηση στις δύο βασικές κατηγορίες της, στις οποίες και διακρίνεται:

• Αναπαραγωγική κλωνοποίηση: Όπως προκύπτει άλλωστε και από τον χαρακτηρισμό της, ορίζει την εξ ολοκλήρου δημιουργία ενός οργανισμού πανομοιότυπου με τον αρχικό οργανισμό-δότη του γενετικού υλικού (DNA), έχει δηλαδή σκοπό την αναπαραγωγή του ατόμου.
• Θεραπευτική κλωνοποίηση: Αυτό το είδος κλωνοποίησης έχει σκοπό τη θεραπεία ασθενειών, αυτός είναι και ο κύριος λόγος που το δίκαιο φαίνεται αρκετά πιο επιεικές απέναντι σε αυτή.

Τι συμβαίνει άραγε με τα δύο είδη κλωνοποίησης στην έννομη τάξη;

Η αναπαραγωγική κλωνοποίηση φαίνεται να είναι το κύριο αντικείμενο διχασμού του νομικού κόσμου, καθώς είναι αυτό που προμηνύει τις μεγαλύτερες αλλαγές στην κοινωνία, υποσχόμενο να συνταράξει όχι μόνο τον κόσμο τις βιοϊατρικής αλλά και τον ίδιο τον θεσμό της οικογένειας. Στην ελληνική έννομη τάξη το εν λόγω είδος κλωνοποίησης απαγορεύεται ρητά σύμφωνα με τον ν. 3089/2002, οι προβλέψεις του οποίου ενσωματώθηκαν στον ελληνικό Αστικό Κώδικα (εφεξής ΑΚ). Η συγκεκριμένη, δε, διάταξη περί της απαγόρευσης της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης ενσωματώθηκε στο άρθρο 1455 ΑΚ. Η διάσπαση της ανθρώπινης ατομικότητας και μοναδικότητας και η καταστρατήγηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας αποτελούν τους κύριους υποκινητές του νομοθετήματος. Είναι γεγονός πως η αναπαραγωγή πανομοιότυπων οργανισμών θα μετατρέψει το άτομο σε κατά παραγγελία είδος, δημιουργώντας όχι ανθρώπους, άλλα ετεροκαθοριζόμενους κλώνους, οι οποίοι αντικειμενοποιούνται στον βωμό προσωπικών και ματαιόδοξων σκοπών.

Η ανάπτυξη της προσωπικότητας των κλώνων είναι πράγματι κάτι που θα τους διαφοροποιήσει από τους αρχικούς φορείς του γενετικού τους υλικού, ωστόσο ο κίνδυνος του ολισθήματος (slippery slope) προς την ευγονική² είναι πιθανός και ως επί το πλείστον ανεπιθύμητος. Και μόνο η επιλογή του φύλου μπορεί να λειτουργήσει σαν μέθοδος ευγονικής, οδηγώντας σε αθέμιτες κοινωνικές διακρίσεις. Η μόνη περίπτωση -όπως ορίζει το άρθρο 1455 ΑΚ- που επιτρέπει τον προκαθορισμό του φύλου είναι «εάν πρόκειται να αποφευχθεί σοβαρή κληρονομική νόσος που σχετίζεται με το φύλο».

Πέραν των ηθικών και νομικών ζητημάτων που προκύπτουν, υποκρύπτονται και ορισμένοι κίνδυνοι που αφορούν τη σωματική υγεία και ανάπτυξη των κλώνων. Επιστήμονες-επικριτές της αναπαραγωγικής κλωνοποίησης ισχυρίζονται πως τα περισσότερα κλωνοποιημένα θηλαστικά παρουσιάζουν ανώμαλη ανάπτυξη και φέρουν αναπνευστικά και κυκλοφορικά προβλήματα. Στον κόσμο της ιατρικά υποβοηθούμενης αναπαραγωγής από την άλλη, το συγκεκριμένο είδος κλωνοποίησης αποτελεί την καταλληλότερη και αποτελεσματικότερη εναλλακτική μέθοδο, όταν το ζευγάρι αδυνατεί να τεκνοποιήσει και επιθυμεί το τέκνο να προέρχεται βιολογικά από τους ίδιους. Ωστόσο, εδώ γεννάται το κρίσιμο ερώτημα του τι ακριβώς θα είναι το νέο μέλος της οικογένειας; Τέκνο των γονέων του ή απλώς ένας κλώνος τους;Η θεραπευτική κλωνοποίηση, από την άλλη πλευρά, προωθεί την έρευνα, την επιστημονική εξέλιξη και την ίαση του ατόμου. Από το άρθρο 1455 ν. 3089/2002 και το άρθρο 7 ν. 3305/2005, προκύπτει πως «επιτρέπεται η κρυοσυντήρηση γενετικού υλικού, ζυγωτών και γονιμοποιημένων ωαρίων, η διαφύλαξη και η μελλοντική χρήση τους για ερευνητικούς ή θεραπευτικούς σκοπούς, με τη χρήση πολυδύναμων γονιμοποιημένων βλαστοκυττάρων». Τα συγκεκριμένα μπορούν να εξελιχθούν μόνο σε ιστούς κι όργανα και όχι σε πλήρη ανθρώπινο οργανισμό. Η δημιουργία βλαστοκυττάρων εντάσσεται, άλλωστε, και στην επιστημονική και ερευνητική δραστηριότητα που προστατεύεται από το άρθρο 16 παρ. 1 Σ. Με τον παραπάνω τρόπο θα δοθεί λύση στο αιώνιο πρόβλημα των ασύμβατων μοσχευμάτων και παράλληλα θα μειωθούν ή ίσως και εξαλειφθούν τα ποσοστά των κρουσμάτων του αποτρόπαιου εγκλήματος της εμπορίας ανθρωπίνων οργάνων.

Η ελληνική έννομη τάξη, θέλοντας να προσαρμοστεί στο πεδίο των εν λόγω επιστημονικών εξελίξεων, απαγορεύει ρητά την αναπαραγωγική κλωνοποίηση. Αφήνει, ωστόσο, ανοιχτό το πεδίο της έρευνας στη θεραπευτική κλωνοποίηση, την κλωνοποίηση μη ανθρώπινων οργανισμών και την κλωνοποίηση εμβρύων για θεραπευτικούς σκοπούς.

Σημειώσεις

^1.Ετερόλογη τεχνητή γονιμοποίηση: Η ιατρικώς υποβοηθούμενη αναπαραγωγή κατά την οποία το γενετικό υλικό προέρχεται ολικά ή μερικά από τρίτο δότη. Έφερε αξιόποινο χαρακτήρα και απαγορευόταν αυστηρά με το πρόσχημα πως η συγκεκριμένη πρακτική υποβίβαζε τον άντρα.

^2.Ευγονική: Η βελτίωση ενός πληθυσμού μέσω επιλεγμένης αναπαραγωγής με την πεποίθηση ότι τα επιθυμητά χαρακτηριστικά θα επικρατήσουν και τα ανεπιθύμητα θα εξαλειφθούν.

Πηγές

• Ιατρικό δίκαιο, Στοιχεία βιοηθικής, Δημήτριος Ψαρουλης, Πολυχρόνης Βούλτσος
• Ν. 3089/2002
• Ν. 3305/2005 
• https://www.news.gr/ygeia/article/156370/ola-osa-tha-thelate-na-xerete-gia-thn-klonopoihsh-e.html

Μαρία Τσαλίκη

Η Μαρία Τσαλικη γεννήθηκε στην Κόρινθο το 1998 και διαμένει στην Κομοτηνή. Είναι τεταρτοετής φοιτήτρια στο τμήμα νομικής του Δημοκρίτειου πανεπιστημίου. Τον ελεύθερο χρόνο της τον αναλώνει ασχολούμενη με τον αθλητισμό, την ανάγνωση βιβλίων και την συγγραφή.