Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Η σύγκρουση κατέληξε στην εκκαθάριση
του Παπαδόπουλου ύστερα από ένα πραγματικό
πραξικόπημα μέσα στο πραξικόπημα
Νίκος Πουλαντζάς
25η Νοεμβρίου 1973: τα τανκς βγαίνουν και πάλι στους δρόμους της Αθήνας. Η Ελλάδα ζει ένα déjà vu. Οι μνήμες από την 21η Απριλίου 1967 έρχονται ξανά. Οι «Απριλιανοί» δεν είναι πια ενωμένοι γιατί ο νέος πραξικοπηματίας δεν είναι άλλος από το διοικητή της ΕΑΤ-ΕΣΑ, Δημήτριο Ιωαννίδη. Ο Γεώργιος Παπαδόπουλος βρισκόταν στο εξοχικό του στο Λαγονήσι κι αιφνιδιάστηκε πλήρως. Το καθεστώς έπεσε αμαχητί και το ίδιο βράδυ ορκίστηκε Πρόεδρος της Δημοκρατίας ο στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης. Εν συνεχεία ορκίστηκε κι η κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Αδαμάντιο Ανδρουτσόπουλο. Όλα τα μέλη της κυβέρνησης ήταν πολίτες αλλά όλοι ήταν εγκάθετοι του αόρατου δικτάτορα, Δημήτριου Ιωαννίδη.
Η περίοδος αυτή είναι πάρα πολύ πυκνή σε γεγονότα και κάθε κίνηση χρειάζεται εξήγηση και ερμηνεία για τα αίτιά της και τις επιπτώσεις της. Πραγματικά δεν ήξερα τι να πρωτοπαρουσιάσω στο εν λόγω άρθρο. Διαβάζοντας τη βιβλιογραφία είδα πόσο ταραγμένη είναι η περίοδος των τελευταίων μηνών της δικτατορίας στη χώρα. Συνεπώς, στο παρόν άρθρο θα προσπαθήσω να αναφέρω λίγα λόγια για το καθεστώς Ιωαννίδη αλλά και το πώς πρέπει να αντιμετωπίζουμε το τρίπτυχο Εξέγερση Πολυτεχνείου-Πραξικόπημα Ιωαννίδη-Τουρκική εισβολή στην Κύπρο.
Η φυσιογνωμία του καθεστώτος
Εν πρώτοις η κοινή γνώμη βλέποντας τη σύνθεση της κυβέρνησης και το γεγονός ότι ο Τύπος δε λογοκρίθηκε, πίστεψε πως η κυβέρνηση αυτή ήταν μεταβατική. Ωστόσο, μάλλον αυτή η κυβέρνηση είχε δώσει στον εαυτό της μια περίοδο χάριτος. Σε πολύ λίγο θα ξεκινήσει να αυθαιρετεί πάνω στον ελληνικό λαό. Την 1η Δεκεμβρίου η εφημερίδα Βραδυνή θα αναστείλει τη λειτουργία της. Η βία γίνεται και πάλι καθημερινότητα. Πολίτες συλλαμβάνονται, εξορίζονται και βασανίζονται. Ακόμα κι οι δεξιοί, που έως τότε δεν ενοχλήθηκαν όπως ενοχλήθηκαν οι αριστεροί από το καθεστώς του Παπαδόπουλου, οδηγούνται στην εξορία. Η ΕΣΑ γίνεται πλέον η κυρίαρχη στη χώρα κι ο βασανιστής του ελληνικού λαού, που είχε εξαντληθεί από τον αγώνα του εναντίον της δικτατορίας.
Γιατί, όμως, ο Ιωαννίδης να ανατρέψει τον Παπαδόπουλο; Μία άποψη είναι πως ο τελευταίος άρχισε να φιλελευθεροποιεί επικίνδυνα το καθεστώς, ειδικά με το πείραμα Μαρκεζίνη. Δηλαδή ο Παπαδόπουλος άρχισε να ξεφεύγει από τα ιδανικά τής «Επανάστασης των Ενόπλων Δυνάμεων» τον Απρίλιο του ’67. Υπάρχει η άποψη ότι το «πραξικόπημα των λοχαγών», όπως επίσης ονομάζεται, έγινε με την καθοδήγηση της CIA, διότι ο Παπαδόπουλος ήταν πλέον απειθής απέναντι στις ΗΠΑ. Προσωπικά βλέπω την πρώτη άποψη πιο ρεαλιστική, επειδή από τη μία έχουμε μια υπερεθνικιστική μερίδα, η οποία μένει πιστή μέχρι κεραίας στο ιδεολογικό υπόβαθρο της 21ης Απριλίου και από την άλλη έχουμε την κυβερνητική μερίδα, η οποία προσπαθεί να εδραιώσει τη δικτατορία σε μια φαινομενική δημοκρατία. Η τελευταία αυτή μερίδα (Παπαδόπουλος, Παττακός και Μακαρέζος) βλέποντας πως η δικτατορία με τη μορφή τού ’67 δεν είχε άλλη προοπτική, έβαλε μπρος ένα πείραμα με πρωθυπουργό το Μαρκεζίνη. Άρχισε να γίνεται πιο ελαστική με τους πολιτικούς της αντιπάλους. Αυτή η στάση θεωρήθηκε προδοτική από τους υπερεθνικιστές. Ένας εξ αυτών ήταν ο Ιωαννίδης, ο οποίος δεν αποδυναμώθηκε καθόλου μέχρι τότε από τον Παπαδόπουλο. Έτσι, βρήκε την ευκαιρία για να επαναφέρει στη χώρα την ορθόδοξη μορφή δικτατορίας, αυτή του Απριλίου του 1967.
Η νέα χούντα κυβέρνησε τόσο αυθαίρετα και δεν την ένοιαξε καθόλου η συγκέντρωση νομιμοποιητικών στοιχείων. Αυτό την κατέστησε μια χούντα δίχως προοπτική, παρά το γεγονός πως τα μέλη της ήταν ενωμένα μεταξύ τους. Έτσι, η χούντα αυτή βασίστηκε στον καταναγκασμό. Το καθεστώς έγινε αποδεκτό από το στρατό γιατί το πείραμα του Παπαδόπουλου είχε οδηγήσει σε αδιέξοδο κι η εξέγερση του Νοεμβρίου είχε δημιουργήσει μια νέα πολιτική κατάσταση. Όπως αναφέρθηκε, η ΕΣΑ είχε αντικαταστήσει εν πολλοίς το στρατό και τα όργανα συνωμοσίας της χούντας. Όλα αυτά δικαιολογούν πόσο αντιφατική ήταν η συγκεκριμένη δικτατορία ως προς την προοπτική της και πως και αυτή θα οδηγούσε σύντομα σε αδιέξοδο κι εν τέλει σε πτώση.
Το τέλος της χούντας κι η εισβολή στην Κύπρο
Ο Ιωαννίδης είχε ως στόχο να ενώσει την Κύπρο με την Ελλάδα και γενικότερα να προβεί στην εκπόνηση ενός σχεδίου, που θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα της Ελλάδας και των ΗΠΑ στην Ανατολική Μεσόγειο. Παίρνοντας διαβεβαιώσεις από πράκτορες της CIA ότι η Τουρκία δε θα αντιδράσει δυναμικά, προχώρησε στην εκπόνηση του σχεδίου του. Η επιχείρηση Αφροδίτη είχε σκοπό τη δολοφονία του Μακαρίου και την εγκατάσταση μιας φιλοχουντικής κυβέρνησης, έτσι ώστε να περάσουν ευκολότερα τα υπόλοιπα σχέδια του Ιωαννίδη. Στις 15 Ιουλίου, ξεκίνησε η επιχείρηση, η οποία απέτυχε. Ο Μακάριος δε δολοφονήθηκε και διέφυγε στο εξωτερικό. Τα πράγματα περιπλέχθηκαν, με αποτέλεσμα 5 μέρες μετά, στις 20 Ιουλίου, η Τουρκία να εισβάλει στην Κύπρο. Η εισβολή ξεκίνησε στις 3:30 το πρωί. Την ημέρα που ξημέρωνε, βρήκε την Ελλάδα κηρύσσει γενική επιστράτευση, η οποία εν τέλει δεν έγινε πλήρως.
Οι στρατιωτικοί αποφάσισαν να παραδώσουν την εξουσία στους πολιτικούς στις 22 Ιουλίου 1974 και στις 11:00, η κυβέρνηση προέβη σε συμφωνία με την Τουρκία για κατάπαυση πυρός κι ανακωχή.
Την Τρίτη, 23 Ιουλίου, αποφασίστηκε η παραίτηση της κυβέρνησης κι η δημιουργία οικουμενικής κυβέρνησης, αρχικά με πρωθυπουργό τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, αλλά εν τέλει, αποφασίστηκε να κληθεί ο Κωνσταντίνος Καραμανλής από το Παρίσι για να αναλάβει την πρωθυπουργία. Ο τελευταίος ήρθε αργά τη νύχτα στην Ελλάδα και τα ξημερώματα της 24ης Ιουλίου, ορκίστηκε πρωθυπουργός.
Συμπεράσματα για το τρίπτυχο
Ειπώθηκε παραπάνω πως υπάρχει ένα τρίπτυχο, για το οποίο είναι σημαντικό να δούμε ποιες είναι οι σχέσεις μεταξύ αυτών των γεγονότων. Αρχικά, η εξέγερση του Πολυτεχνείου δεν έριξε τη χούντα, αλλά ούτε κι έφερε μία νέα χειρότερη χούντα, αυτή του Ιωαννίδη. Αυτή η άποψη δικαιολογείται με τους εξής τρόπους: ο Ιωαννίδης οργάνωνε το πραξικόπημα ήδη από τον Αύγουστο του 1973. Επίσης, η ύπαρξη της ίδιας της δικτατορίας μετά την εξέγερση του Νοεμβρίου, καθώς κι η διατήρησή της, έστω και για λίγο, δείχνει πως το Πολυτεχνείο δεν οδήγησε στο τέλος της δικτατορίας, αλλά ήταν η πιο δημοκρατική έκφραση της λαϊκής αγανάκτησης για την αφαίρεση των ελευθεριών της. Ήταν η κορύφωση του αντιδικτατορικού αγώνα. Στη συνέχεια, η χούντα έπεσε, αφενός λόγω της δικής της αυθαίρετης συμπεριφοράς κι αφετέρου λόγω της καταστροφής που υπέστη στην Κύπρο. Όπως και να ‘χει, αυτά τα γεγονότα της περιόδου 1973 και 1974, έχουν διαμορφώσει πολιτικές πραγματικότητες μέχρι σήμερα, ειδικά ως προς την κατάσταση στην Κύπρο. Σημασία έχει να αντιληφθούμε ότι κάθε παρέκκλιση από τη δημοκρατία είναι επικίνδυνη, πρωτίστως για την εσωτερική και δευτερευόντως για την εξωτερική ασφάλεια της χώρας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Δημήτρης Χατζησωκράτης, Πολυτεχνείο ’73, αναστοχασμός μιας πραγματικότητας, σελ. 182-187 και 197-201
- Ιστορία του ελληνικού έθνους, τόμος ΙΣΤ’, σελ. 282 και 283
