Του Αλέξη Κωνσταντόπουλου,
«Τα σχολεία, ως κοινωνικός θεσμός, εξυπηρετούν τον ίδιο ρόλο με τις φυλακές και τα ψυχιατρικά ιδρύματα.» – Michel Foucault
Ο Foucault, με αυτή τη ρήση στοχεύει στο να αναδείξει το βασικό πρόβλημα των σύγχρονων εκπαιδευτικών θεσμών, που είναι η δημιουργία ατόμων με πανομοιότυπο τρόπο σκέψεως. Σίγουρα η καθολική παιδεία των ημερών μας οδηγεί σε μια μαζοποίηση, ωστόσο, μήπως αυτό το πρόβλημα είναι σημαντικότερο από όσο νομίζουμε; Μήπως ο πανομοιότυπος αυτός τρόπος σκέψης είναι λανθασμένος και δε βοηθά στην περαιτέρω βελτίωση των ατόμων;
Η σύγχρονη κοινωνία δεν αναζητά μόνο τρόπο εξέλιξης, αναζητά και τρόπο επιβίωσης. Ζούμε αναντίρρητα μια εποχή αλλαγών, μια εποχή εντάσεων και συγκρούσεων σε πολλαπλά επίπεδα, μια εποχή που θα μπορούσε να σηματοδοτηθεί από την κατάρρευση υπαρχόντων αρχών και αξιών και τη δημιουργία νέων… Μια εποχή που ακόμα ψάχνει το όνομα με το οποίο θα μείνει στην ιστορία. Εμείς και όσοι έπονται, έχουμε επωμιστεί τον δύσκολο ρόλο αυτών που θα αποφασίσουν τόσο για το πώς θα εξελιχθεί, όσο και για το πώς θα ονομαστεί. Πριν αναρωτηθούμε, όμως, «ποια θα είναι η εποχή μας;», ας αναρωτηθούμε ποιοι είμαστε; Ποιοι θα είμαστε στο μέλλον; Γιατί γίναμε -και γιατί θα γίνουμε- έτσι;
Οι απαντήσεις σε όλα τα παραπάνω ερωτήματα προκύπτουν από ένα μόνο στοιχείο, την παιδεία. Η παιδεία μας και όσοι την καθορίζουν διαμορφώνει, άραγε, ευσυνείδητα άτομα, ικανά να γίνουν δημιουργικά, ικανά να προβληματιστούν ή μας αντιμετωπίζει απλώς σαν σύνολο το οποίο πρέπει να αποτελείται από λειτουργικές μονάδες, που από τη φύση του είναι ικανό μόνο να εκπαιδευτεί με βάση ήδη διαμορφωμένες και απαράλλακτες σταθερές; Το θέμα της παιδείας ίσως να περνά απαρατήρητο μπροστά σε όλα τα άλλα κοινωνικά προβλήματα. Ωστόσο, όλα τα κοινωνικά προβλήματα που ανακύπτουν ανά τους καιρούς, εξαρτώνται ή και πηγάζουν -άμεσα ή έμμεσα- από την παιδεία, η οποία, υπό αυτό το πρίσμα, ανέρχεται στο ύψιστο κοινωνικό πρόβλημα.
Αν ο άνθρωπος μέσω της παιδείας γίνει «κάτι εξαιρετικό», θα μπορέσει να δημιουργήσει μια κοινωνία αντίστοιχη, τέλεια -ή σχεδόν τέλεια. Θα πρέπει, λοιπόν, να εξετάσουμε πώς διαμορφώνονται τα μελλοντικά μέλη της κοινωνίας όσο είναι «εύπλαστα». Γίνονται καλύτεροι ή όχι; Έτσι, μπορούμε να καταλάβουμε πώς θα εξελιχθεί, ποια θα είναι η «κοινωνία του μέλλοντος»…
Το θέμα της παιδείας είναι ζωτικό, αφού αποτελεί τη διαμόρφωση του μέλλοντος. Για τον λόγο αυτό, παλινδρομικά μέσα στο πέρασμα των αιώνων εμφανίζεται η ίδια σύγκρουση μεταξύ δύο παρατάξεων, κάθε μια από τις οποίες διατείνεται πως οι δικές της αρχές πρέπει να αποτελέσουν τη βάση της παιδείας και πως ανταποκρίνονται καλύτερα στις απαιτήσεις μας, οι οποίες δεν είναι άλλες από τους ουμανιστές και τους ρεαλιστές-τεχνοκράτες. Στις μέρες μας, φαίνεται ξεκάθαρα η επικράτηση των τεχνοκρατών και η στροφή της παιδείας προς αυτή την κατεύθυνση.
Κινούμενος με βάση τις αρχές της τεχνοκρατικής παιδείας μας, ο άνθρωπος δεν μπορεί να προχωρήσει σε θέματα σκέψης, καθώς παγιδεύεται στην «πρακτική καθημερινότητα» και αδυνατεί να προβληματιστεί και να ασκήσει κριτική στις υφιστάμενες αρχές και τους κανόνες που διέπουν την κοινωνία. Έτσι, λοιπόν, έχουμε μείνει στάσιμοι σε ό,τι αφορά την εξέλιξη του νου μέσα από την εκπαίδευση, γιατί αυτή έχει μετατραπεί σε -ούτε λίγο, ούτε πολύ- μια γραμμή παραγωγής «πρακτικών ανθρώπων». Το εκπαιδευτικό σύστημα των κακόγουστων ματεριαλιστών ευτέλισε -και ευτελίζει- την ανθρώπινη ύπαρξη, σε μια μονάδα ικανή μονάχα να παράγει και να «συμμετέχει ομαλά» στον κοινωνικό ιστό.
Το γεγονός πως το σχολείο μας παρέχει απαραίτητες για τη ζωή μας γνώσεις δε σημαίνει πως μας κάνει και ελεύθερες φύσεις. Εξάλλου, ο τώρα τρόπος λειτουργίας του σχολείου, ως θεσμός προετοιμασίας των επερχόμενων μελών της κοινωνίας, είναι «ανατριχιαστικά τέλειος». Ενώ υποτίθεται πως βοηθά στην όξυνση του πνεύματος, στην απόκτηση ευρείας γνώσης και την ανάπτυξη της σκέψης, είναι αυτός ο ίδιος θεσμός που υποκινεί τον εκχυδαϊσμό της εναλλακτικής και τολμηρής σκέψης -που διαφοροποιείται από τα κοινωνικά και πολιτικά status quo- και, ως εκ τούτου, της θέλησης. Η κοινωνία μας χαρακτηρίζεται από τη φαυλότητα του γραφειοκρατικού κυκεώνα και τη μηχανικότητα, ενώ οι ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές από τη δουλική υπερπροθυμία και την υποκρισία. Αυτά τα «θεμελιώδη» στοιχεία της σύγχρονης κοινωνίας συνδυάζονται περίφημα με τη «λεπτή κλασσική μόρφωση», που με φορμαλιστικό τρόπο διδάσκει το σχολείο. Ως εκ τούτου, ουσιώδη χαρακτήρα διατηρούν μόνο οι «απαραίτητες» -τεχνικές- γνώσεις, ενώ οι ουμανιστικές -οι οποίες λόγω της μορφής με την οποία τις λάβαμε δεν άσκησαν ή άσκησαν ελάχιστη επίδραση στην ηθική μας συμπεριφορά- πέφτουν σε αχρηστία. Οι άνθρωποι διαπλάθονται με τέτοιο τρόπο ώστε να αναζητούν την ύλη και την ηρεμία, δηλαδή, να είναι αρκετά ικανοί να παράγουν και αρκετά ανίκανοι για να προβληματιστούν και να αναζητήσουν κάτι παραπάνω. Έτσι, καθίστανται ιδανικοί να επιτελέσουν τους βασικούς στόχους που θέτει η σύγχρονη κοινωνία (παραγωγή και σταθερότητα) και περιορίζεται η πιθανότητα να αναζητήσουν παραπάνω ελευθερίες και «διαφορετικές οδούς», κάτι το οποίο θα ήταν μοιραίο για την κοινωνία μας, αφού θα οδηγούσε σε μείωση ή και εκμηδένιση της παραγωγής, και ταυτόχρονη αποσταθεροποίηση και κατάρρευση των αξιών και των θεσμών που γνωρίζουμε
Το βασικό σφάλμα της εκπαίδευσης στην εποχή μας είναι πως η γνώση δεν οδηγεί στην κάθαρση και την τελείωση του ατόμου, αλλά έχει αποκτήσει έναν χαρακτήρα υλικό, τεχνικό και ωφελιμιστικό, παραμένοντας προσκολλημένη στον βασικό στόχο της καπιταλιστικής κοινωνίας, που δεν είναι άλλος από την παραγωγή και εν τέλει το κέρδος. Αδυνατεί να στοχεύσει σε ανώτερες, πιο θεωρητικές έννοιες και να πετύχει την ενδοσκόπηση, την αυτοβελτίωση και ως εκ τούτου την ουσιώδη νοητική και κοινωνική απελευθέρωση του ατόμου. Το αίτημα των καιρών μας θα έπρεπε να είναι τώρα που -τουλάχιστον θεωρητικά- πετύχαμε την ελευθερία της σκέψης, να προσπαθήσουμε για την περαιτέρω εξέλιξή της, ώστε να φτάσει σε αυτό που ο Μαξ Στίρνερ αποκαλούσε «ελευθερία της θέληση» (αν και πιστεύω πως τον νόημα αυτού του όρου αποδίδεται καλύτερα με τον όρο «απόλυτη ελευθερία του ατόμου», αφού υπονοεί την ικανότητα ενός να πράττει και να σκέπτεται μόνο σύμφωνα με τη θέλησή του).
Όπως και αν την ονομάσουμε, η κατοχύρωση μιας τέτοιας ελευθερίας θα σήμαινε –σχεδόν αυτοστιγμής- την αρχή μιας νέας εποχής. Για να επιτευχθεί αυτό, δε χρειάζεται να αλλάξει μονάχα το εκπαιδευτικό μας σύστημα, πρέπει να αλλάξει -πρωτίστως- ο στόχος της παιδείας. Ως τελικός της στόχος δεν πρέπει να είναι η δημιουργία ενός ανθρώπου ικανού να παράγει, ενός τεχνοκράτη ικανού να εκτελεί μηχανικά εντολές με αλγοριθμική ακρίβεια﮲ πρέπει να είναι ο εσωτερικά πλήρης, ο «απόλυτα ελεύθερος άνθρωπος», ο οποίος θα είναι πραγματικά ελεύθερος από κάθε «ξένο» της βούλησής του στοιχείο και ικανός να επιτύχει την έσχατη αφαίρεση και απόρριψη κάθε στεγανής και θεσμοθετημένης αρχής. Εξάλλου, για να επιτευχθεί μια τέτοια μορφή ελευθερίας, είναι αναγκαία η λύση κάθε εξουσίας και αρχής. Η μη ύπαρξη θεσμών και αξιών δεν έχει σαν απότοκο το χάος, είναι αποτέλεσμα μιας κοινωνίας «απολύτως ελεύθερων ανθρώπων», ανθρώπων που έλαβαν σωστή παιδεία. Ένας τέτοιος άνθρωπος -τουλάχιστον θεωρητικά- καθίσταται ικανός να κρίνει μόνος του ποιο είναι το «καλό του», ποιο είναι το ωφέλιμο για αυτόν και τον περίγυρό του, και να πράττει προς αυτό, χωρίς να χρειάζεται να δεχθεί πιέσεις ή προτροπές από εξωγενείς παράγοντες (π.χ. νόμος και αρχές). Εν κατακλείδι, ένας «απόλυτα ελεύθερος άνθρωπος» -δημιούργημα μιας ορθής παιδείας- είναι αυτός ο οποίος δεν χρειάζεται θεσμούς και κανόνες για να πράξει το σωστό, το γνωρίζει και το ακολουθεί αυτοβούλως.
Γεννήθηκε το 1999 στην Αθήνα. Είναι δευτεροετής φοιτητής στο τμήμα ιστορίας και φιλοσοφίας της επιστήμης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ ταυτόχρονα σπουδάζει και νομική στο γαλλικό Κολλέγιο id'EF. Έχει λάβει μέρος σε πλήθος ρητορικών αγώνων τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδος και στον ελεύθερο του χρόνο ασχολείται με τον αθλητισμό.
