«Phylax» : Η πτώση ενός αγγέλου και σκέψεις περί ελευθερίας της τέχνης

Της Βασιλικής Οικονόμου,

Πέντε Δεκέμβρη του 2017 κάνει την εμφάνισή του στην είσοδο του Παλαιού Φαλήρου ένα κατακόκκινο γλυπτό, με μορφή αγγέλου, καθισμένου στην κορυφή μιας υπερμεγέθους ράβδου. Το όνομά του, Phylax. Ο αναπάντεχος ερχομός σηκώνει θύελλα αντιδράσεων, με ορισμένους να αμφισβητούν την καλαισθησία του και πολλούς να το θεωρούν διεστραμμένη παραλλαγή των αγγέλων της χριστιανικής πίστης, φτάνοντας στο σημείο να βλέπουν στο φτερωτό γλυπτό την απεικόνιση του Σατανά. Ακολουθούν έμπρακτες διαμαρτυρίες, που ξεκινούν από συγκέντρωση υπογραφών για την απομάκρυνση του «βλάσφημου» γλυπτού και  προχωρούν σε τελετές αγιασμού και βανδαλισμούς του. Ο δημιουργός παίρνει θέση. Αποσυνδέοντας το έργο του από οποιονδήποτε παραλληλισμό με «θρησκείες και συμβολισμούς», τονίζει πως στόχος του είναι η διέγερση της σκέψης, η γέννηση του προβληματισμού, η από μέρους του θεατή ανακάλυψη «νέων κωδίκων» για ερμηνεία του κόσμου. Ωστόσο, κάποιοι «τολμηροί» αγανακτισμένοι δεν πείθονται. Δίνοντας το τελειωτικό χτύπημα, δένουν το γλυπτό σε ένα φορτηγό, ρίχνοντας τον άγγελο στο έδαφος. Κάπου εκεί γεννιέται το ερώτημα: Συνιστά αυτή η αντίδραση έναν παροξυσμό, μια επιλογή κόντρα στις επιταγές της ελευθερίας της τέχνης ή μπορεί να δικαιολογηθεί ως μια προσπάθεια διαφύλαξης του «χριστιανικού αισθήματος;» Η προστασία του έργου, ως αποτελέσματος πολιτιστικής δημιουργίας εμπίπτει στο ρυθμιστικό πεδίο του άρθρου 16 παρ. 1 του Συντάγματος, το οποίο και κατοχυρώνει την ελευθερία της τέχνης. Ως αμυντικό και απόλυτο δικαίωμα, η ελευθερία της τέχνης στρέφεται τόσο κατά του κράτους όσο και κατά πάσης άλλης, μη κρατικής εξουσίας, έχει δηλαδή ισχύ erga omnes. Από αυτήν την παραδοχή απορρέει υποχρέωση του κράτους όχι μόνο να απέχει από ενέργειες που την προσβάλλουν, αλλά και να την προστατεύει από βλαπτικές επιδράσεις τρίτων. Πρόκειται, βέβαια, για υποχρεώσεις από τις οποίες, σύμφωνα με την κρατούσα στην επιστήμη γνώμη, δεν απορρέουν αγώγιμες αξιώσεις του καλλιτέχνη για προστασία του έργου του. Η ελευθερία της τέχνης είναι ένα δικαίωμα στο οποίο -όπως μαρτυρά η έλλειψη επιφύλαξης υπέρ του νόμου στο κείμενο του άρθρου 16 παρ. 1 Σ- μόνο μη εκτεταμένοι νομοθετικοί περιορισμοί μπορούν να τεθούν. Βέβαια αυτό δε σημαίνει πως ο καλλιτέχνης μπορεί, επικαλούμενος την εν λόγω διάταξη να πλήξει στον πυρήνα τους άλλα, επίσης συνταγματικά κατοχυρωμένα αγαθά. Άλλωστε, η μη σύγκρουση με δικαιώματα τρίτων, η μη αντίθεση στα χρηστά ήθη και η απαγόρευση καταχρηστικής άσκησης συμβάλλουν στην οριοθέτηση της απόλαυσης κάθε συνταγματικού δικαιώματος, συμπεριλαμβανομένης της ελευθερίας της τέχνης.

Ακολουθώντας την πορεία των γεγονότων, από τις συγκεντρώσεις των διαμαρτυρομένων μέχρι την τελική «αποκαθήλωση» παρατηρεί κανείς ότι:

• Η άσκηση κριτικής, η ανεμπόδιστη εκφορά γνώμης σχετικά τόσο με το αισθητικό αποτέλεσμα όσο και με τους πιθανούς συμβολισμούς του έργου εμπίπτει στην ελευθερία της έκφρασης που κατοχυρώνεται στο άρθρο 14 παρ. 1 του Συντάγματος. Το έργο τέχνης, ως ερέθισμα και πηγή πληροφοριών θέτει σε κίνηση το δικαίωμα του θεατή να διαμορφώσει άποψη και να την εκφράσει (θετική όψη της ελευθερίας της έκφρασης).
• Γενικές απαγορεύσεις της έκφρασης είναι αντισυνταγματικές. Ωστόσο, η επιφύλαξη υπέρ του νόμου (τηρώντας τους νόμους του κράτους) στο αρ.14 παρ.1 του Συντάγματος φανερώνει ότι υπάρχουν κανόνες δικαίου που θέτουν όρια στην εν λόγω ελευθερία. Ένας τέτοιος κανόνας αποτυπώνεται στο άρθρο 4 του Ν.2121/1993 (Πνευματική Ιδιοκτησία, Συγγενικά Δικαιώματα και Πολιτιστικά Θέματα), στο οποίο ορίζεται ότι ο δημιουργός έχει αποκλειστικό δικαίωμα να απαγορεύει κάθε παραμόρφωση, περικοπή ή άλλη τροποποίηση του έργου του. Οι βανδαλισμοί του αγάλματος συνιστούν, επομένως, προσβολή του ηθικού δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας του δημιουργού επί του έργου του και θίγουν την εξουσία του για διατήρηση της ακεραιότητάς του. Τελικά, καθίσταται σαφές ότι βανδαλισμοί εκ μέρους των διαμαρτυρομένων δε μπορούν να θεωρηθούν επιτρεπτοί στο πλαίσιο της ελευθερίας έκφρασής τους.
• Αναφορικά με τον ισχυρισμό περί προσβολής της θρησκευτικής συνείδησης των διαμαρτυρομένων, είναι σαφές ότι αυτός προκύπτει από μία συγκεκριμένη ερμηνευτική προσέγγιση του έργου και όχι από την ουσία του ή από κάποιον φανερό συμβολισμό του. Τα εθνικά δικαστήρια τείνουν να δέχονται περιορισμό της ελευθερίας της έκφρασης όταν αυτή φανερά  φτάνει στο σημείο προσβολής άλλων, επίσης κατοχυρωμένων στο Σύνταγμα αγαθών. Για παράδειγμα, στην απόφαση 17115/1988 του Μονομελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, το Δικαστήριο δέχθηκε ότι η ταινία του Μ. Scorsese «Ο τελευταίος πειρασμός», στην οποία ο Ιησούς παρουσιάζεται ως άνθρωπος αδύναμος και ανήμπορος να εκτελέσει το θεϊκό καθήκον, ενείχε πρόθεση περιφρόνησης της χριστιανικής πίστης. Σε αυτήν τη βάση, έγινε δεκτή προσβολή των χρηστών ηθών και της θρησκευτικής συνείδησης των προσφευγόντων. Η παρούσα περίπτωση είναι σαφώς διαφορετική. Η μορφή του γλυπτού καθεαυτή δεν παραπέμπει αναγκαστικά συνειρμικά σε δαίμονα, όπως αυτός αποτυπώνεται σε εκκλησιαστικές εικόνες. Εξετάζοντας το γλυπτό, παρατηρεί κανείς ότι ο δημιουργός δεν έχει δώσει στη μορφή του διακριτά χαρακτηριστικά προσώπου. Τα μόνα ξεκάθαρα στοιχεία είναι το κόκκινο χρώμα, το ανθρώπινο σώμα και ένα ζευγάρι φτερά, στοιχεία μη επαρκή για την ταύτιση της μορφής με «άγγελο του Διαβόλου». Ο τελευταίος, όπως απεικονίζεται σε αγιογραφίες και ιερά βιβλία, έχει ως επί το πλείστον συγκεκριμένη, άγρια έκφραση στο πρόσωπο και ιδιαίτερα σωματικά χαρακτηριστικά (π.χ. ουρά, κέρατα, γαμψά νύχια), που προκαλούν τρόμο και αποστροφή. Ακόμα κι αν κανείς ισχυριστεί πως ο Phylax συνιστά μια αφαιρετική απόδοση του Διαβόλου, τίποτα δε μπορεί να εμποδίσει τον θεατή από το να κάνει διαφορετικούς συνειρμούς, παρομοιάζοντας τη μορφή με κάποιον φτερωτό φύλακα, όπως αυτούς που συναντάμε στη μυθολογία (π.χ. Τάλως). Ίσως μάλιστα αυτή η ερμηνεία να φαίνεται πιο πειστική, αν λάβει κανείς υπόψη το όνομα του έργου και την τοποθεσία του (στο σημείο όπου βρισκόταν ο λιμένας του Φαλήρου, απ’ όπου, σύμφωνα με την παράδοση και σημαντικούς αρχαίους αθηναϊκούς μύθους, ξεκίνησαν ο Φάληρος για την Κολχίδα, ο Μενεσθέας με τους Αθηναίους για την Τροία και ο Θησέας για την Κρήτη). Σε κάθε περίπτωση, δεν έχουμε να κάνουμε με ένα έργο σαφώς συνδεδεμένο με το θέμα της χριστιανικής πίστης, πράγμα που επιβεβαιώνει και ο ίδιος ο δημιουργός. Η επίκληση της προσβολής της θρησκευτικής συνείδησης χτίστηκε σε μια αυθαίρετη πρόσληψη του έργου και όχι σε στέρεα δεδομένα, ικανά να αποδείξουν την υποτιθέμενη προσβολή.
• Το «γκρέμισμα» του γλυπτού, το οποίο προξένησε ζημιά στο έργο, αλλοιώνοντας την ουσία του, αποτελεί σαφώς πράξη παράνομη, εμπίπτουσα στο ρυθμιστικό πεδίο του  άρ. 378 του Ποινικού Κώδικα (Ν.4619/2019), που απαγορεύει τη φθορά ξένης ιδιοκτησίας. Ζήτημα εφαρμογής κάποιου λόγου άρσης του άδικου χαρακτήρα της πράξης ή κάποιου λόγου άρσης του καταλογισμού δε φαίνεται να τίθεται, εφόσον δεν πληρούται το πραγματικό κάποιου από τα άρθρα 20 ως 25  και  31 ως 35 ΠΚ.

Συνοψίζοντας, ενώ η εκφορά γνώμης για την καλλιτεχνική αξία του δημιουργήματος, κρίνεται ως πλήρως θεμιτή στο πλαίσιο μιας πλουραλιστικής κοινωνίας, η επίθεση εναντίον του εμφανίζεται αδικαιολόγητη, εφόσον στηρίζεται σε αυθαίρετα συμπεράσματα για τους συμβολισμούς που αυτό υποκρύπτει. Πρόκειται για μια αντίδραση εμφανώς οπισθοδρομική που δεν προσιδιάζει σε μια σύγχρονη κοινωνία, όπου κάθε νέα καλλιτεχνική  ματιά  θα μπορούσε να αποτελέσει αφορμή για μια γόνιμη συζήτηση για την εξέλιξη της τέχνης. Αναπόφευκτα ανακύπτουν ερωτήματα: Μήπως η βίαιη αυτή αντιμετώπιση δεν ήταν παρά αποτέλεσμα μιας τάσης αμφισβήτησης, ακόμα και μίσους για ό,τι αποτελεί δημόσια περιουσία; Μήπως η επίκληση της θρησκευτικής συνείδησης ήταν απλώς μια προσπάθεια για να καμουφλαριστεί η οργή προς ό,τι αποκαλούμε κράτος; Ο Phylax δε θα είναι εκεί να ακούσει τις απαντήσεις. Προς το παρόν, νικημένος από τη βαρβαρότητα ξεχνιέται σε μια αποθήκη.

Πηγές

• Σ. Β. Βλαχόπουλος, Κ. Χ. Χρυσόγονος, Ατομικά και Κοινωνικά Δικαιώματα (4^η έκδ.-2017), Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη
• Α. Δημητρόπουλος, Συνταγματικά Δικαιώματα (2^η έκδ-2008), Εκδόσεις Σάκκουλας
• Κ. Κορωναίου-Αγγέλου, Η ελευθερία της τέχνης: Το άγνωστο θεμελιώδες δικαίωμα (2004), http://www.greeklaws.com/pubs/uploads/193.pdf
• Ε.Βέργου, Τι λέει ο δημιουργός του «Phylax» για τις αντιδράσεις που έχει προκαλέσει το γλυπτό του (29/12/2017), https://www.cnn.gr/
• Μ.Τζαγκαράκη, Ο «Phylax» είναι ένα έργο τέχνης ή ένας…στρατιώτης του Σατανά; (13/01/2018), https://www.newsbeast.gr/

Βασιλική Οικονόμου

Γεννήθηκε στο Βόλο τον Μάρτιο του 1999. Αποφοίτησε από το Μουσικό Σχολείο Βόλου το 2017. Σπουδάζει έκτοτε στη Νομική Θεσσαλονίκης. Έχει άριστη γνώση αγγλικών και γαλλικών και απλή γνώση γερμανικών. Συμμετέχει σε σεμινάρια σχετικά με το αντικείμενο των σπουδών της, ενώ έχει συμμετάσχει στο RhodesMRC 2019. Η αρθρογραφία είναι για εκείνη ένα μέσο να διευρύνει τις νομικές της γνώσεις.