Του Άγγελου Μεταλλίδη
Ο νομικός ρόλος της εκκλησίας
Όπως έχει τονιστεί πολλές φορές και στο παρελθόν, η οθωμανική κατάκτηση δεν έφερε ριζικές τομές στον χώρο του δικαίου. Το δημόσιο δίκαιο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας επικρατεί αυτονόητα στις περισσότερες περιπτώσεις, ενώ το ποινικό δίκαιο και την απονομή της δικαιοσύνης μονοπωλεί το κράτος. Αντίθετα, στον χώρο του ιδιωτικού δικαίου επικρατεί διαφορετικό καθεστώς. Στους κατοίκους της Οθωμανικής αυτοκρατορίας έχει αφεθεί σχετική ευχέρεια και ελευθερία να ρυθμίσουν τις υποθέσεις τους σύμφωνα με το δικαϊκό σύστημα κάθε ιδιαίτερης ομάδας, συνήθως θρησκευτικής. Για τους χριστιανούς της αυτοκρατορίας, η εκκλησία -μέσω του Οικουμενικού Πατριαρχείου- έχει ένα ρόλο ρυθμιστικό, δικαιοδοτικό. Όσον αφορά τα υπόλοιπα ανατολικά πατριαρχεία, αυτά συνυπάρχουν μαζί με το οικουμενικό πατριαρχείο εντός της αυτοκρατορίας, αλλά στον χώρο του δικαίου, συνήθως αποδέχονται τις αποφάσεις του οικουμενικού πατριαρχείου.
Το οικουμενικό πατριαρχείο θα έχει σταδιακά την πλήρη Εκκλησιαστική δικαιοδοσία στα Βαλκάνια και στον χριστιανικό κόσμο. Η επίδραση της εκκλησίας στο δώρο του ιδιωτικού δικαίου είναι ιδιαίτερα εμφανής στον χώρο του οικογενειακό δικαίου και γάμου. Η εκκλησία, εξάλλου, από την εποχή του Λέοντα του σοφού, έχει εξασφαλίσει την αναγνώριση της θρησκευτικής ιερολογίας ως τον μόνο δυνατό τύπου γάμο, επομένως ήταν σε θέση να ασκήσει αποτελεσματικό έλεγχο στις προϋποθέσεις και τα κωλύματα του γάμου. Το οικογενειακό δίκαιο θα παραμείνει αρμοδιότητα της εκκλησίας σε όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής περιόδου. Η δικαιοδοσία της εκκλησίας, πέρα από τον χώρο του οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου, απλωνόταν σχεδόν σε όλα τα θέματα του ιδιωτικού δικαίου. Στην πραγματικότητα, το ιδιωτικό βυζαντινό δίκαιο θα διασωθεί και θα συνεχιστεί μέσα από τη λειτουργία της εκκλησίας, έως την ίδρυση του νέου ελληνικού κράτους.
Η άσκηση της δικαιοδοτικής λειτουργίας θα οδηγήσει και στην άσκηση μια δικαιοπλαστικής λειτουργίας. Η λειτουργία αυτή θα εκδηλωθεί κυρίως μέσα από τη νομολογία της Εκκλησιαστική δικαιοσύνης. Καμιά φορά, όμως, εκδηλώνεται και σε θέματα κωλυμάτων του γάμου ή προϋποθέσεων του γάμου, πεδία στα οποία η εκκλησία νιώθει ελεύθερη να ενεργήσει όπως αυτή επιθυμεί. Ο πατριάρχης Νεόφυτος Β’, το 1611, στο βιβλίο του «περί συνοικεσίων», αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ρυθμίζονται τα κωλύματα του γάμου. Από τα μέσα του 18ου αιώνα, οι αρμοδιότητες της εκκλησίας σε όλο το ιδιωτικό δίκαιο έχουν παγιωθεί στην κοινή συνείδηση και σιγά-σιγά, τείνει να παγιωθεί και η δικαιοδοσία της εκκλησίας σε όλες τις αστικές υποθέσεις. Χαρακτηριστικό είναι το εξής παράδειγμα, όπου ο Θεόφιλος Καμπανίας λέει ότι οι αρχιερείς πρέπει πλέον να είναι γνώστες όχι μόνο του Εκκλησιαστικού δικαίου, αλλά και του πολιτικού, για να μπορούν να κρίνουν δίκαια.
Θα οργανωθούν σιγά-σιγά πολιτικά Εκκλησιαστικά δικαστήρια, στο κέντρο, αλλά και στις επαρχίες, είτε με Εκκλησιαστική σύνθεση, είτε με τη συμμετοχή του λαϊκού στοιχείου, κυρίως προκρίτων και προεστών. Επειδή, όμως, η εκκλησία δεν ήταν δυνατό να καταφύγει σε πολιτικά μέσα για να εξαναγκάσει τους ανθρώπους να τηρούν τους νόμους της, θα αναπτύξει το δικό της σύστημα απειλής και πνευματικών ποινών. Το κατεξοχήν μέσο ποινής ήταν ο αφορισμός. Μάλιστα, η εκκλησία προσπαθούσε να επεκτείνει τις αρμοδιότητές της, αποτρέποντας συστηματικά το ποίμνιό της να καταφεύγει στην οθωμανική δικαιοσύνη, όχι μόνο για τις πνευματικές, αλλά και για τις ιδιωτικές υποθέσεις.
Σύμφωνα με τα κείμενα της εποχής, η επέκταση της δικαιοδοσίας των Εκκλησιαστικών δικαστηρίων αρχίζει να ενθαρρύνεται και από την Οθωμανική αρχή. Ο Θεόφιλος Καμπανίας λέει «οι αρχιερείς κατά τον νόμον ημών κρίνωσι και αποφασίζωσι και τους απειθούντας με επιτίμια παιδεύωσι, να μην εναντιούνται κανείς των εξωτερικών προεχόντων» (νομικόν 33.2). Όπως έχω αναφέρει και πιο πάνω, το δίκαιο που εφαρμόζεται από την εκκλησία, τόσο στις κοσμικές, όσο και στις Εκκλησιαστικές υποθέσεις, ήταν και στη θεωρία και στην πράξη βασισμένο σε μεγάλο μέρος στο βυζαντινό–ρωμαϊκό δίκαιο, με την επίδραση και του χριστιανισμού. Το δίκαιο αυτό έχει χαρακτηριστεί ως ελληνορωμαϊκό ή βυζαντινορωμαϊκό.
Βιβλιογραφία
- Ιστορία του νέου ελληνισμού, τόμος 2, μέρος Β’ (ειδική έκδοση με την εφημερίδα «Το Βήμα») 2019
- Π. Δ. Μιχαηλάρης, Θεσμοί και ιδεολογία στην νέα ελληνική κοινωνία, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα, 1997
- Μ. Α. Τουρτόγλου, Μελετήματα ιστορίας του ελληνικού δικαίου, Αθήνα, 2000
Είμαι προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ. Γεννήθηκα στις 12 Φεβρουαρίου 1998 και μεγάλωσα στην Καλαμαριά του νομού Θεσσαλονίκης. Τα επιστημονικά μου ενδιαφέροντα εντάσσονται στο χώρο της πολιτικής ιστορίας του νέου ελληνικού κράτους και στην διαμόρφωση των πολιτικών θεσμών και ιδεολογιών της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας.
