Της Σεβίνας Γιαννιού,
Παραμύθια γενικώς σήμερα ακούγονται συχνά… Στον χώρο της πολιτικής, της οικονομίας, της «αμερόληπτης» και «αντικειμενικής» δημοσιογραφίας και φυσικά στις ανθρώπινες σχέσεις, διαπροσωπικές και μη. Ας μιλήσουμε, όμως, λίγο για τα παραμύθια με τη στενή και πρωταρχική σημασία της λέξης… Ναι, αυτά που πιθανότατα σου διάβαζε και εσένα η μαμά σου λίγο πριν κοιμηθείς, που έδωσαν μια γενναία δόση μαγείας και φαντασίας στη ζωή μας, τη βαρετή και την ανθρώπινή μας. Που πήραν την… junior έκδοσή μας απ’ το χέρι και την ταξίδεψαν σε κάστρα, σε παλάτια, σε πολιτισμούς χαμένους στον τόπο και στο χρόνο, επίγειους και μη, και μας γνώρισαν σε δράκους και κακούς λύκους και ιππότες και νάνους και πριγκίπισσες.
Το γεγονός, όμως, ότι τα παραμύθια αυτά έδωσαν φτερά και καύσιμα στη φαντασία μας, σημαίνει πως έχουν ορμητήριο μόνο το εξωπραγματικό, αυτό που μόνο με τη φαντασία μπορείς να συλλάβεις αποκομμένος από την πραγματικότητα;
Όχι φυσικά. Τα παραμύθια, όπως άλλωστε και κάθε ανθρώπινο επινόημα, είναι και αυτά γεννημένα στους κόλπους της πραγματικότητας, σε ορισμένη εποχή και κάτω από συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες, με αποτέλεσμα -εκούσια και μη- να επηρεάζονται από αυτές και συχνά να τις αντανακλούν. Και άλλες φορές, η αντανάκλαση αυτή είναι αποδεκτή γιατί φωτίζει συνήθειες, ήθη και έθιμα, που αν και πηγάζουν από άλλες εποχές, είναι άξιο να μνημονεύονται. Αλλες, όμως, παρουσιάζει ανάγλυφα τα στερεότυπα της εποχής που γράφτηκαν και τα οποία σήμερα δε θα έπρεπε να βρίσκουν κανένα πεδίο εφαρμογής. Ποια, όμως, είναι τα στερεότυπα αυτά, που περιλαμβάνονται σε ορισμένα παραμύθια και θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως πηγή αναχρονιστικών προτύπων και ρατσιστικών αντιλήψεων;
Καταρχάς, πολλά είναι τα παραμύθια που απηχούν ιδέες που κάθε άλλο παρά συμβαδίζουν με τις κατακτήσεις της γυναίκας στη σύγχρονη εποχή. Το παράδοξο, μάλιστα, είναι ότι τα παραμύθια αυτά, στην πλειονότητά τους, απευθύνονται σε κορίτσια. Ειδικότερα, στα περισσότερα από τα πολυδιαβασμένα και πολυλατρεμένα στα κορίτσια παραμύθια που συνέλλεξαν οι αδελφοί Γκριμ (βλ. Σταχτοπούτα, Χιονάτη), στις βασικότερες αρετές της ηρωίδας κατατάσσονται, μεταξύ άλλων, η υπομονετικότητα, η -σε βαθμό αφέλειας- καλοσύνη και συγκαταβατικότητα, η υπακοή, η επιδεξιότητα στις οικιακές εργασίες και ασφαλώς(!) η εξωτερική ομορφιά. Από την άλλη, η περιγραφή του άντρα πρωταγωνιστή έχει συνήθως κατά βάση ηθικό και πνευματικό προσανατολισμό, μιας και παρουσιάζεται ως εύστροφος, γενναίος, θαρρετός και με διάθεση να αποκαταστήσει για λογαριασμό της ηρωίδας όσες αδικίες διαπράττονται εις βάρος της. Συνήθως, τα χαρακτηριστικά του αυτά συνοδεύονται από μια πριγκιπική (τουλάχιστον) ιδιότητα, καθώς και από την κυριότητα επί ενός παλατιού και επί πολλών αλόγων, εκ των οποίων το ένα, φυσικά, είναι άσπρο…
Παράλληλα, δεν είναι λίγες οι φορές που η πρωταγωνίστρια παρουσιάζεται θύμα του κακού και εγκλωβισμένη σε μια αδικία, από την οποία μόνο με την καταλυτική συνδρομή του πρίγκιπα μπορεί να απεμπλακεί και να λυτρωθεί. Αν δεν υπήρχε, δηλαδή, ο ατρόμητος και όμορφος πρίγκιπας να την αφυπνίσει, τότε, σύμφωνα με το ομώνυμο παραμύθι, η Ωραία Κοιμωμένη θα ήταν ακόμα… κοιμωμένη! Παράλληλα, δικαίωση και επιβράβευση των προαναφερθεισών αρετών της ηρωίδας, σύμφωνα με τα παραμύθια αυτά, επέρχεται αποκλειστικά μέσω του γάμου της με τον σωτήρα της και της δημιουργίας οικογένειας. Αυτό άλλωστε είναι και το σύνηθες happy ending. Παρουσιάζεται έτσι ως τελικός προορισμός της γυναίκας, ο γάμος και η δημιουργία απογόνων. Αν, όμως, η Χιονάτη προτιμούσε, αντί να παντρευτεί, να κάνει τον γύρο του κόσμου με auto stop και ένα backpack γεμάτο μήλα, θα μας χάλαγε;
Ακόμα, δεν είναι λίγα τα παραμύθια που δαιμονοποιούν συγκεκριμένα ζώα, με πρώτο και καλύτερο θύμα της στοχοποίησης αυτής τον λύκο, ο οποίος στα παραμύθια προσωποποιεί τον κίνδυνο, τη δολιότητα και την κακία, μόνο και μόνο επειδή είναι ένα άγριο ζώο. Η ταύτιση, όμως, της συμπεριφοράς των ζώων με ηθικές τάσεις, οι οποίες αποτελούν κατασκεύασμα και σύμβαση της ανθρώπινης κοινωνίας και ουδεμία ισχύ και νόημα έχουν στην κοινωνία των ζώων, είναι άστοχη και μπορεί να αποβεί επικίνδυνη για τα ζώα αυτά. Γιατί, αν κανείς από μικρός εξοικειωθεί με την ιδέα του διαχωρισμού σε «καλά» και «κακά» ζώα, μπορεί πιο εύκολα να υιοθετήσει απόψεις και συμπεριφορές εις βάρος των τελευταίων.
Μιλώντας για τον τρόπο με τον οποίο τα παραμύθια αντιλαμβάνονται και αποτυπώνουν την ηθική, χαρακτηριστικό, επίσης, είναι ότι η εξωτερική ομορφιά παρουσιάζεται σχεδόν πάντοτε συνάδουσα προς την εσωτερική, οδηγώντας συνειρμικά στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι αυτές ταυτίζονται. Οι τυπικοί πρωταγωνιστές έχουν συγκεντρωμένο πλήθος ψυχικών και σωματικών αρετών, εν αντιθέσει με τους «κακούς» που συχνά παρουσιάζονται δύσμορφοι, ενίοτε (ήδη από τη μυθολογία) και με κάποιας μορφής αναπηρία.
Παράλληλα, ας μην ξεχνάμε πως τα πιο γνωστά παιδικά παραμύθια προάγουν και τυποποιούν αισθητικές αντιλήψεις, που διαμορφώνονται με βάση συγκεκριμένα φυλετικά και σωματικά χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα οι περισσότεροι ήρωες να έχουν λευκό χρώμα, ανοιχτόχρωμα μάτια, «ιδανικές» αναλογίες και να είναι αρτιμελείς. Το γεγονός, όμως, αυτό, σε συνδυασμό με την εύθραυστη ψυχολογία των παιδιών και την επιθυμία τους να ταυτιστούν με τους ήρωες, μπορεί να πυροδοτήσει μέσα τους έναν αγώνα προσέγγισης των προτύπων αυτών, οδηγώντας τα σε μία εσωτερική πάλη και αυτοακύρωση.
Όλα τα παραπάνω στεγανά που «σκουριάζουν» πολλά κλασικά παραμύθια, πυροδότησαν την υιοθέτηση μιας κριτικής στάσης απέναντι σ’ αυτά, και τη δημιουργία μίας νέας τάσης στην παιδική λογοτεχνία, αυτής των «ανατρεπτικών παραμυθιών». Πρόκειται, ουσιαστικά, είτε για σύγχρονα έργα, με πλοκή και χαρακτήρες προσαρμοσμένους στην πραγματικότητα, έτσι όπως αυτή είναι σήμερα διαμορφωμένη, είτε για έργα κλασικά, που έχουν, όμως, εκσυγχρονιστεί.
Γιατί όσο τα στερεότυπα αυτά εξακολουθούν να υφίστανται, τότε ούτε οι ήρωές τους θα ζουν καλά, ούτε και ̓μείς καλύτερα…
