Του Μηνά Στραβοπόδη,
Γενικό Πλαίσιο
Το Ισλάμ αποτελεί τη δεύτερη σε αριθμό πιστών θρησκεία στον κόσμο, με ποσοστό περίπου 25% του συνολικού πληθυσμού. Βρίσκεται μόνο πίσω από τον Χριστιανισμό (31%). Οι πιστοί του Ισλάμ ανέρχονται περίπου στα 1.9 δις, ωστόσο, όπως σε όλες τις θρησκείες, το Ισλάμ δεν αποτελεί μια θρησκεία που παρουσιάζει πλήρη ενότητα. Αντίθετα, υπάρχουν τρεις διαφορετικοί τρόποι αντίληψης της θρησκείας του Ισλάμ από τους ίδιους τους πιστούς του. Οι τρεις αυτές προσεγγίσεις είναι: α) ο Σουνιτισμός, β) ο Σιιτισμός και γ) ο Ιμπαντισμός. Το παρόν κείμενο δε θα ασχοληθεί ιδιαίτερα με την τρίτη προσέγγιση, καθώς ένα πολύ μικρό ποσοστό του ισλαμικού κόσμου πιστεύει σε αυτή την τρίτη εκδοχή. Συγκεκριμένα, ο Ιμπαντισμός συναντάται μόνο στο κράτος του Ομάν.
Όσον αφορά τις διαφορές των Σουνιτών και των Σιιτών, έχουν προκαλέσει πολύ μεγάλη διαμάχη μεταξύ των δύο αυτών εκδοχών του Ισλάμ, σε σημείο να διακυβεύεται πολλές φορές ακόμα και η συνοχή της κοινωνίας και άρα η επιβίωση του εκάστοτε κράτους. Δεν είναι λίγες οι φορές που έχει ξεσπάσει εμφύλιος πόλεμος, ιδίως στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής (Μαγκρέμπ), εξαιτίας αυτής της ενδό-ισλαμικής διαμάχης. Σύγχρονα παραδείγματα τέτοιων εμφυλίων πολέμων αποτελούν: η Συρία, το Ιράκ και η Υεμένη.
Σημαντικό να αναφερθεί πως οι Σουνίτες αποτελούν την πλειονότητα του Ισλαμικού κόσμου, καθώς ανέρχονται στο 85% των μουσουλμάνων (1.5 δις), ενώ οι Σιίτες ανέρχονται περίπου στο 15% (400 εκ.).
Ιστορική Αναδρομή
Αφετηρία της διαμάχης αυτής αποτέλεσε ο θάνατος του προφήτη Μωάμεθ το 632 μ.Χ. Η αντιπαράθεση ξεκίνησε για τη διαδοχή του Μωάμεθ, επειδή αυτός δεν είχε ορίσει τον επόμενο διάδοχο. Η πλειονότητα των Μουσουλμάνων (μετέπειτα Σουνίτες) υποστήριξαν τον Αμπού Μπακρ ως τον πρώτο Χαλίφη, διότι αυτός ήταν πολύ στενός φίλος του Προφήτη. Αντίθετα, η μειονότητα (μετέπειτα Σιίτες) υποστήριξαν τον Αλί για τη διαδοχή, εξαιτίας της συγγένειας εξ αίματος που είχε με τον Προφήτη (ξάδερφος του Μωάμεθ). Η αντιπαράθεση αυτή, ενώ ξεκίνησε ως μια πολιτική διαμάχη, πολύ γρήγορα ξεπέρασε τα όρια της πολιτικής και μετατράπηκε σε θρησκευτική διαμάχη.
Η αντιπαράθεση των δύο πλευρών μετατράπηκε σε διχασμό το 680 μ.Χ., όταν δολοφονήθηκε ο Χουσείν (γιος του Αλί) από Σουνίτες στρατιώτες. Έκτοτε, η έχθρα μεταξύ των δύο πλευρών διαρκώς αυξάνεται και το χάσμα μεταξύ των δύο διαφορετικών ισλαμικών κόσμων διευρύνεται. Μάλιστα, μια εκδοχή του Σουνιτισμού, οι Ουαχαμπιστές, θεωρούν τους Σιίτες αποστάτες, ενώ περίπου το 40% των Σουνιτών δε θεωρούν ότι οι Σιίτες είναι μουσουλμάνοι. Οι Σουνίτες, όντας η πλειονότητα του ισλαμικού κόσμου, κατάφεραν να μονοπωλήσουν την πολιτική ισχύ στα ισλαμικά κράτη, ενώ οι Σιίτες παραγκωνίστηκαν σημαντικά, από τα πρώτα χρόνια της αντιπαράθεσης, μέχρι και την εποχή του Ψυχρού Πολέμου. Παρ’ όλα αυτά, κατάφεραν να διατηρήσουν τις σιιτικές κοινότητες εντός των σουνιτικών κρατών, γεγονός που αργότερα προκάλεσε αφορμή για το ξέσπασμα πολλών εμφυλίων πολέμων. Συγκεκριμένα, ο Ψυχρός Πόλεμος αποτέλεσε αφορμή να ενταθεί ακόμα πιο πολύ η διαμάχη μεταξύ των δύο πλευρών, εξαιτίας της συμμαχίας μεταξύ Σαουδικής Αραβίας-ΗΠΑ, διότι -ιδίως οι Σιίτες- θεωρούν τις ΗΠΑ ως την προσωποποίηση του Σατανά στη Γη. Το ρήγμα έγινε ακόμη βαθύτερο το 1979, έτος ορόσημο για το σιιτικό Ισλάμ. Το 1979, διαδραματίστηκε η Ιρανική Επανάσταση, με ηγέτη τον Αγιατολάχ Χομεϊνί.
Η επανάσταση αυτή του Χομεϊνί κατάφερε ό,τι δεν είχε καταφέρει τόσο καιρό το σουνιτικό πολιτικό Ισλάμ, δηλαδή να εγκαθιδρύσει μια Ισλαμική Δημοκρατία, η οποία θα διοικηθεί στα πρότυπα ενός θεοκρατικού κράτους. Οπότε το Ιράν, από τη μία αποτέλεσε τον μεγαλύτερο εχθρό του σουνιτικού Ισλάμ, αλλά από την άλλη αποτέλεσε το πρότυπο πολιτικής οργάνωσης ενός ισλαμικού κράτους, το οποίο όλοι οι Σουνίτες οπαδοί του πολιτικού Ισλάμ θα ήθελαν για οργάνωση του κράτους τους. Σημαντικό να αναφερθεί πως τα περισσότερα σουνιτικά κράτη έχουν στην πολιτική εξουσία στρατιωτικά καθεστώτα, υπέρμαχα του αραβικού εθνικισμού, το μεγάλο αντίπαλο δέος του πολιτικού Ισλάμ. Οπότε, η ενδό-ισλαμική διαμάχη γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη, καθώς η παράμετρος του αραβικού εθνικισμού την κάνει αυτομάτως συνθετότερη.
Μετά την Ιρανική Επανάσταση, το Ιράν αυτό-προσδιορίστηκε ως η προστάτιδα δύναμη του σιιτικού Ισλάμ και η Σαουδική Αραβία ως η προστάτιδα δύναμη του σουνιτικού Ισλάμ. Αυτομάτως, λοιπόν, δημιουργήθηκε ένα δίπολο μεταξύ Ιράν-Σαουδικής Αραβίας, καθώς οι δύο αυτές δυνάμεις ανταγωνίζονται στην περιοχή για την περιφερειακή ηγεμονία και μάλιστα είναι αυτές που υποστηρίζουν με χρηματοδότηση και οπλικά συστήματα την εκάστοτε πλευρά στους εμφύλιους πολέμους που λαμβάνουν χώρα στη Μέση Ανατολή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η Συρία και η Υεμένη, με τη στήριξη που παρέχει το Ιράν στον Άσαντ (Σιίτης) και στους Χούτι αντίστοιχα. Η εξίσωση, βέβαια, γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη όταν στο «παιχνίδι» του ανταγωνισμού για την περιφερειακή ηγεμονία εντάσσεται και το Ισραήλ, με το οποίο υπάρχει διαμάχη και από πλευράς Ιράν και από πλευράς Σαουδικής Αραβίας, ωστόσο, η συμμαχία Ισραήλ-ΗΠΑ και Σαουδικής Αραβίας-ΗΠΑ διαφοροποιεί ακόμη περισσότερο τις ισορροπίες.
Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πρωτοβουλία της Σαουδικής Αραβίας για την καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Ωστόσο, στις οργανώσεις που αυτή θεωρεί τρομοκρατικές, πέρα από την Αλ-Κάιντα, ενέταξε και οργανώσεις του σιιτικού Ισλάμ, όπως για παράδειγμα τη Χεζμπολάχ στον Λίβανο.
Διαφορές Σουνιτών-Σιιτών
Όσον αφορά τον Σουνιτισμό, η ονομασία προέρχεται από τη λέξη «Σούνα», που σημαίνει παράδοση. Το δόγμα του Σουνιτισμού θεωρείται πως είναι ο εκπρόσωπος του ορθόδοξου Ισλάμ, μάλιστα, η κυρίαρχη ιδεολογία είναι αυτή των Αδελφών Μουσουλμάνων, μια ισλαμική πολιτική οργάνωση που ιδρύθηκε το 1928 από τον Χασάν Αλ Μπάνα στην Αίγυπτο και έκτοτε, οι υποστηρικτές της έχουν ξεπεράσει κατά πολύ τα σύνορα της Αιγύπτου και έχουν διασπαρθεί σχεδόν στο σύνολο του σουνιτικού κόσμου. Ο Σουνιτισμός πιστεύει σε 4 νομοδιδάσκαλους, τους Μεγάλους Ιμάμηδες και διαιρείται σε 4 διαφορετικές θρησκευτικές ομάδες, καθεμία από αυτές διαθέτει τον δικό της τρόπο σκέψης. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και μια εκδοχή του σουνιτικού Ισλάμ, ο Σαλαφισμός, ο οποίος, ωστόσο, απορρίπτει τις διδαχές των Αδελφών Μουσουλμάνων. Παρατηρείται, δηλαδή, έντονη διαμάχη, ακόμα και εντός των κόλπων του Σουνιτισμού.
Όσον αφορά τον Σιιτισμό, η ονομασία προέρχεται από τη λέξη «Σία», που σημαίνει διάδοχος. Η «Θεολογία του Αποκρυφισμού» αποτελεί τον πυλώνα της πίστης των Σιιτών. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για έναν πραγματικό και ιεραρχημένο κλήρο, ο οποίος έχει ως βασικό σκοπό την ερμηνεία του κρυμμένου νοήματος του Κορανίου. Οι Ιμάμηδες, σε αντίθεση με τον Σουνιτισμό, αποτελούν τον εκπρόσωπο του προφήτη στη Γη και έχουν θεϊκή προέλευση. Η πρώτη εμφάνιση του σιιτικού Ισλάμ ήταν με τη μορφή πολιτικού αραβικού κόμματος. Με την πάροδο του χρόνου, δημιούργησε θρησκευτικές ομάδες πολύ απομακρυσμένες από το επίσημο Ισλάμ. Επίσης, σημαντικό να αναφερθεί πως τόσο οι Σουνίτες, όσο και οι Σιίτες προσαρμόζουν τη ζωή τους, την οργάνωση της κοινωνίας και του κράτους σύμφωνα με τον ισλαμικό νόμο, τη Σαρία. Η Σαρία αποτελείται από το Κοράνι και τις Χαντίθ (προφορικές οδηγίες), ωστόσο, οι Σιίτες έχουν διαφορετική ερμηνεία για το Κοράνι και διαφορετικές Χαντίθ, τις οποίες πιστεύουν και εφαρμόζουν. Όπως αναφέρθηκε, οι Σιίτες αποτελούν περίπου το 15% του Ισλαμικού κόσμου, παρ’ όλα αυτά, στο Ιράν, στο Αζερμπαϊτζάν, στο Ιράκ και στον Λίβανο αποτελούν πλειονότητα, ενώ σημαντικοί πληθυσμοί συναντώνται και στο Μπαχρέιν, το Πακιστάν, τη Συρία και την Υεμένη.
Συμπεράσματα
Η ενδό-ισλαμική αυτή διαφορά έχει αποτελέσει πηγή μεγάλης αστάθειας και αναταραχής, ιδίως στην ευρύτερη περιοχή της Μέσης Ανατολής και του Μαγκρέμπ. Στις μέρες μας, η διαμάχη μεταξύ Σουνιτών-Σιιτών έχει εξελιχθεί σε πολέμους δια αντιπροσώπων (proxy wars). Συγκεκριμένα, πρόκειται για έναν διεθνοποιημένο εμφύλιο πόλεμο, ο οποίος αποτελείται από τρία επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο, ο πόλεμος διεξάγεται μεταξύ της Σουνιτικής και Σιιτικής πλευράς του εκάστοτε κράτους (π.χ. Συρία, Ιράκ, Υεμένη). Σε ένα δεύτερο επίπεδο, ο ανταγωνισμός από ενδοκρατικός γίνεται περιφερειακός, καθώς η Σαουδική Αραβία χρηματοδοτεί και εξοπλίζει τη Σουνιτική πλευρά και το Ιράν τη Σιιτική πλεύρα. Τέλος, σε ένα τρίτο επίπεδο, ο ανταγωνισμός από περιφερειακός γίνεται ακόμη και παγκόσμιος, καθώς, με τη σειρά τους, οι ΗΠΑ υποστηρίζουν τη Σαουδική Αραβία και η Ρωσία το Ιράν.
Επιπλέον, ένα πολύ σημαντικό στοιχείο που πρέπει να αναφερθεί είναι πως οργανώσεις του πολιτικού Ισλάμ δεν υπάγονται στην κατηγορία της τρομοκρατικής οργάνωσης, είναι δύο εντελώς διαφορετικά πράγματα. Το πολιτικό Ισλάμ διαφέρει από τον Ισλαμικό εξτρεμισμό, καθώς τα μέσα, τα κίνητρα και οι αντικειμενικοί σκοποί των δύο αυτών εκφάνσεων του Ισλάμ είναι πολύ διαφορετικοί και ως εκ τούτου, δεν πρέπει να δημιουργείται σύγχυση των εννοιών.
Τέλος, η ενδό-ισλαμική διαμάχη γίνεται ακόμη πιο περίπλοκη από ό,τι είναι ήδη, όταν υπολογίζεται η παράμετρος του αραβικού εθνικισμού (τελείως διαφορετικό μοντέλο οργάνωσης των αραβικών κρατών), αλλά και οι εξωτερικοί (σε σχέση με το Ισλάμ) παράγοντες, όπως είναι το Ισραήλ, οι ΗΠΑ, η Ρωσία, η Κίνα και γενικότερα οι περιφερειακοί και παγκόσμιοι ανταγωνισμοί ισχύος που καθιστούν τις ισορροπίες εύθραυστες και ευμετάβλητες.
Βιβλιογραφία
- Braudel, F 2014, Γραμματική των Πολιτισμών, 8η εκδ., Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης
- Δουλγκέρη, Φ 2016, Σουνίτες-Σιίτες: Η Ιστορία των δύο Ισλάμ, euronews, προβλήθηκε 20 Σεπτεμβρίου 2019, < https://gr.euronews.com/2016/08/01/the-difference-between-shia-and-sunni-explained >
- Μπόση, Μ 2014, Η διεθνής ασφάλεια στον μεταψυχροπολεμικό κόσμο, οι αραβικές εξελίξεις και η περίπτωση της Συρίας, 1η εκδ., Εκδόσεις Ποιότητα, Αθήνα
