Του Χάρη Κωτσιορίμπα,
Ξεκινώντας ήδη από τον ορισμό της έννοιας της «πλύσης εγκεφάλου», υπάρχουν δυσκολίες ως προς το σαφή εννοιολογικό προσδιορισμό της. Στην καθημερινότητα, με τον όρο «πλύση εγκεφάλου» αναφερόμαστε σε ποικίλες ως προς την ένταση και τις ιδιότητες συμπεριφορές, οι οποίες συγκλίνουν στην προσπάθεια μεταβολής των απόψεων του ατόμου-αποδέκτη της πλύσης.
Για το Ποινικό Δίκαιο, όμως, και τη Δικαστική Ψυχιατρική, είναι απαραίτητη η διάκριση μεταξύ τεχνικών επηρεασμού της βούλησης και πλύσης εγκεφάλου σε στενή έννοια, με σκοπό την ευχερέστερη αντιμετώπιση των σχετικών περιπτώσεων. Η πρώτη περίπτωση, η οποία αποτελεί και την ηπιότερη μορφή πλύσης εγκεφάλου, αφορά σε τεχνικές επηρεασμού της κοινής γνώμης ή μεμονωμένων ατόμων με πολιτικό, ιδεολογικό ή εμπορικό περιεχόμενο, έννοια που ταυτίζεται σχεδόν με την έννοια της προπαγάνδας. Η δεύτερη περίπτωση αφορά τη «συστηματική και συχνά βίαιη εμφύτευση απόψεων σε έναν άλλο άνθρωπο, που μάλιστα λαμβάνει τη μορφή θραύσης της ανθρώπινης βούλησης και μεταβολής των απόψεων του άλλου μέσω της άσκησης ισχυρής σωματικής και ψυχικής πίεσης». Η τελευταία περίπτωση είναι εκείνη που παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ποινικό δίκαιο.
Ξεπερνώντας το πρόβλημα αυτό του εννοιολογικού προσδιορισμού της «πλύσης εγκεφάλου», ανακύπτει το ερώτημα εάν αποτελεί πραγματικό ή φανταστικό φαινόμενο η πλύση του εγκεφάλου. Η διεθνής βιβλιογραφία αναφέρεται σε δύο σχετικές περιπτώσεις, που προέρχονται από την αμερικανική νομολογία, στην προσπάθειά της να επεξηγήσει το φαινόμενο αυτό.
1η περίπτωση: Η P. Hearst, κληρονόμος ισχυρού Αμερικανού ιδιοκτήτη ΜΜΕ, απήχθη από τον αυτοαποκαλούμενο «Συμβιονικό Απελευθερωτικό Στρατό» και αφού υπέστη βία και απειλές, χωρίς να έχει οπτική επαφή με τον περιβάλλοντά της χώρο, έφθασε στο σημείο να συμμετάσχει σε ένοπλη τραπεζική ληστεία, να αποκηρύξει την οικογένειά της και να εκφράσει την πίστη της στην επανάσταση.
2η περίπτωση: Ο επιλοχίας W. Olsen, κατά τη διάρκεια του πολέμου της Κορέας συνελήφθη και αιχμαλωτίστηκε σε στρατόπεδο που βρισκόταν υπό κινεζική διοίκηση. Με δικές τους μεθόδους, χωρίς χρήση βίας, απειλών ή εξαναγκασμών, αλλά μέσω ομιλιών, συζητήσεων και ανακρίσεων, οι κρατούμενοι, ξεκινώντας από ασήμαντα και προχωρώντας σε σπουδαιότερα ζητήματα, έφθαναν στο σημείο να καταδίδουν ο ένας τον άλλο και να συνεργάζονται ακόμα και με τον εχθρό.
Σε καμία από τις παραπάνω περιπτώσεις τα αμερικανικά δικαστήρια δε δέχθηκαν την πλήρη ποινική ευθύνη των κατηγορουμένων. Δε λήφθηκε υπόψη η κατάσταση εξαναγκασμού στην οποία βρίσκονταν, το γνωστό duress του αγγλοσαξονικού χώρου, που οδηγεί σε άρση της ποινικής ευθύνης.
Στα τέλη του 1950, ο ψυχολόγος Robert Jay Lifton μελέτησε πρώην αιχμαλώτους πολέμου της Κορέας στα κινεζικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Διαπίστωσε πως πράγματι είχαν υποβληθεί σε μια διαδικασία πολλών σταδίων, που οδηγούσε στην αλλαγή των πεποιθήσεων των κρατουμένων. Τελικά, όρισε μια σειρά βημάτων που εμπλέκονται στην υπόθεση της πλύσης εγκεφάλου που μελέτησε και τα οποία είναι τα εξής: επίθεση στην ταυτότητα->ενοχή->αυτοπροδοσία->οριακό σημείο (σημείο που σπάζει ο κρατούμενος) ->επιείκεια->εξαναγκασμός σε ομολογία->διοχέτευση της ενοχής->απελευθέρωση της ενοχής->πρόοδος και αρμονία->τελική εξομολόγηση και αναγέννηση. Η διαδικασία που εντόπισε και καθόρισε ο Lifton διαρθρώνεται σε τρία στάδια:
(α) γκρέμισμα του εαυτού,
(β) εισαγωγή της δυνατότητας της σωτηρίας και
(γ) ανοικοδόμηση του εαυτού.
Επί αδυναμίας ύπαρξης της πλύσης εγκεφάλου, γίνεται δεκτή η πλήρης ποινική ευθύνη του δράστη. Στην αντίθετη περίπτωση, γίνεται λόγος για απουσία πράξης ή για ύπαρξη πράξης, αλλά ακαταλόγιστης. Για να γίνει δεκτό ότι μία περίπτωση υπάγεται στην κατηγορία της μη πράξης, θα πρέπει να συνεκτιμηθούν οι εξής παράγοντες: (α) η μεταβολή της προσωπικότητας του ατόμου να είναι αποτέλεσμα σκόπιμης πράξης τρίτου, (β) η ριζική, ραγδαία και απότομη μεταβολή της προσωπικότητας του ατόμου, (γ) η απουσία άλλης πειστικής εξήγησης, (δ) η ένταση των νέων πεποιθήσεων και (ε) η χρήση ψυχοσωματικής πίεσης.
Συμπερασματικά, στο ελληνικό δικαιικό σύστημα γίνεται δεκτή η υπό προϋποθέσεις ύπαρξη πλύσης εγκεφάλου, η οποία μπορεί να οδηγήσει ακόμα και στην πλήρη άρση του καταλογισμού της πράξης στο δράστη, σε αντίθεση με τον αμερικανικό χώρο, όπου ο ετεροκαθορισμός της ανθρώπινης βούλησης δε θεωρείται νομικά αξιόλογο στοιχείο.
Πηγές
- Δικαστική Ψυχολογία και Ψυχιατρική, Δημήτριος Κιούπης, 2η έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη, σελ. 14-18
- http://ermionh.blogspot.com/2015/09/blog-post_5.html
Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Τρίπολη, Αρκαδίας και σπουδάζει στη Νομική σχολή του ΕΚΠΑ. Έχει συμμετάσχει σε δεκάδες προσομοιώσεις οργανισμών, διαγωνισμούς εικονικών δικών και ρητορικούς αγώνες. Παράλληλα ασχολείται με τον εθελοντισμό.
