Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Ως Πεντηκονταετία ή Στρατιωτική Αναρχία ή Κρίση του 3ου αιώνα, ονομάζουμε την περίοδο που μεσολαβεί από την πτώση της δυναστείας των Σεβήρων με τη δολοφονία του αυτοκράτορα Αλεξάνδρου Σεβήρου, μέχρι την άνοδο του Διοκλητιανού στον θρόνο. Αρκετοί ιστορικοί τοποθετούν την απαρχή της κρίσης αρκετά νωρίτερα, το έτος 192-193, οπότε η πλέον μακρόβια δυναστεία, αυτή των «Αντωνίνων», στην οποία εντάσσονται οι λεγόμενοι πέντε «καλοί» αυτοκράτορες -Νέρβας, Τραϊανός, Αδριανός, Αντονίνος ο Ευσεβής, Μάρκος Αυρήλιος και ο γιος του Κόμμοδος- λήγει με τη δολοφονία του τελευταίου και μετά από ένα έτος εμφυλίων πολέμων, τον θρόνο καταλαμβάνει ο Σεπτίμιος Σεβήρος.
Τα χαρακτηριστικά της περιόδου συνοψίζονται στα εξής: α) αναρχία στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας και διάσπασή της, β) αυξημένη εμπλοκή του στρατού στην αυτοκρατορική διαδοχή, γ) οι λεγόμενες «βαρβαρικές» επιδρομές, δ) ήττες στα πολεμικά μέτωπα και ε) οικονομική κρίση.
Στο διάστημα που εξετάζουμε, από τους 21 νόμιμους (και αρκετούς σφετεριστές) αυτοκράτορες, μόνο ένας είχε φυσιολογικό θάνατο, ο Τάκιτος, (όχι ο ιστορικός) που απεβίωσε από ασθένεια στα Τύανα της Μικράς Ασίας, το 276. Όλοι οι άλλοι αυτοκράτορες, από τον Κόμμοδο ακόμα -τη εξαιρέσει του Σεπτιμίου Σεβήρου- δολοφονήθηκαν. Συνέβη μάλιστα να ανακηρυχθούν κάποιοι αυτοκράτορες, όχι στο σύνολο της αυτοκρατορίας, αλλά τοπικοί. Το 260, στην κορύφωση της Κρίσης, στη Γαλατία ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας ο Ποστούμος, ιδρύοντας μια Γαλατική «αυτοκρατορία» που περιελάμβανε τα εδάφη της Γαλατίας, Ισπανίας και της Βρετανίας, και διορίζοντας ξεχωριστούς υπάτους και Σύγκλητο. Το μόρφωμα αυτό καταλύθηκε από τον Αυρηλιανό το 274. Παρόμοια τύχη είχε και το «βασίλειο» της Παλμύρας που χάρη στους λεπτούς χειρισμούς του Οδέανθου και της χήρας του Ζηνοβίας κατάφερε να προσαρτήσει εδάφη από την Αίγυπτο μέχρι την Βηθυνία, ελέγχοντας την Αλεξάνδρεια και την Αντιόχεια. Η Παλμύρα έπεσε το 272-73.
Ο στρατός ήρθε να καλύψει το κενό εξουσίας, ήδη ο Μάρκος Αυρήλιος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της βασιλείας του εκστρατεύοντας, οι αυτοκράτορες πλέων δε διήγαν ήρεμο βίο. Οι περισσότεροι (αν όχι όλοι) αυτοκράτορες της περιόδου δεν πέθαναν στην Ρώμη, αλλά εκστρατεύοντας, ο στρατός, συνεπώς, ανακήρυττε το διάδοχό τους· η Σύγκλητος βρισκόταν προ τετελεσμένου, νόμιμοι θεωρούνται αυτοί που έλαβαν την αναγνώρισή της. Ο μόνος αυτοκράτορας που τοποθετήθηκε από τη Σύγκλητο ήταν ο Τάκιτος. Η ίδια η ισχύς της περιορίστηκε με νόμο που αποδίδεται στον Γαλλιηνό, σταμάτησε η διοίκηση των λεγεώνων να περιέρχεται στους συγκλητικούς, πρακτική που συνεχίστηκε και αργότερα.
Ο Αύγουστος είχε σοφά συμβουλέψει τους διαδόχους του να μην επεκτείνουν τα όρια της Αυτοκρατορίας, η μόνη μεγάλη επέκταση έγινε στα χρόνια του Τραϊανού. Στη διάρκεια της βασιλείας του Μάρκου Αυρηλίου, και λίγο νωρίτερα, αρχίζει εξαιτίας της πίεσης των Ούνων από ανατολάς ένα κύμα επιδρομών προς τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Πλήττονται κυρίως οι μεθοριακές επαρχίες του Ρήνου και του Δούναβη· με τον θάνατο του Δεκίου η κατάσταση ξεφεύγει, από το 251 οι «βάρβαροι» εισβάλλουν πλέων στο εσωτερικό της Αυτοκρατορίας: Γότθοι, Έρουλοι, Βουργουνδοί και άλλοι λεηλατούν τη Βαλκανική και με πλοιάρια τη Μικρά Ασία. Το 267, Έρουλοι καταστρέφουν την Αθήνα και ηττώνται από τον Ερρένιο Δέξιππο στις Θερμοπύλες. Με διαταγή του Αυρηλιανού, η ίδια η Ρώμη και πολλές άλλες πόλεις ανατειχίζονται.
Οι αυτοκράτορες προσπαθούν, χωρίς επιτυχία, να επιβάλουν την τάξη. Ο Τραϊανός Δέκιος σκοτώνεται το 251, πολεμώντας τους Γότθους στη Δοβρουτσά, ο Βαλεριανός ηττάται και συλλαμβάνεται αιχμάλωτος από τους Πέρσες το 260 και θανατώνεται, γεγονός πρωτάκουστο (θα επαναληφθεί μόλις το 1071), η Δακία εκκενώνεται από τον Αυρηλιανό, το 271.
Μαζί με τα προβλήματα αυτά, πρέπει να υπολογιστεί και ο καλπάζων πληθωρισμός. Οι απαρχές του τοποθετούνται ήδη στα χρόνια των Αντωνίνων, με σταδιακή μείωση της περιεκτικότητας του Αργύρου στα δηνάρια, εκτοξεύεται, όμως, την περίοδο αυτή. Η συντήρηση του στρατού αποδεικνύεται αρκετά κοστοβόρα, τα κρατικά ταμεία αδειάζουν. Το Δηνάριο καταντά χάλκινο σχεδόν, ενώ δημιουργείται νέο νόμισμα από τον Καρακάλα, ο Αντονινιανός, που παρακμάζει γρήγορα. Το νόμισμα της περιόδου είναι ο χάλκινος φόλις. Ο Διοκλητιανός αναγκάζεται να εκδώσει διάταγμα ανώτατων τιμών. Η οικονομική κρίση θα ξεπεραστεί οριστικά μόνο την περίοδο του Κωνσταντίνου, με τη δημιουργία ενός νέου νομισματικού συστήματος.
Παρά την δεινή κατάσταση στην οποία βρέθηκε, η Αυτοκρατορία επιβιώνει και ξανανθίζει. Η κρίση την επηρέασε και διαμόρφωσε νέα γνωρίσματα στην μετέπειτα εξέλιξή της. Θα ασχοληθούμε με τις μεταβολές αυτές σε μεταγενέστερο άρθρο.
Βιβλιογραφία
- Mackay Christopher, Αρχαία Ρώμη Στρατιωτική και πολιτική Ιστορία, Παπαδήμας, σελ. 351-377
- Μπέγκτσον Χέρμαν, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, Μέλισσα, σελ. 479-484
- Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: τόμοι 14, Ελληνισμός και Ρώμη Α, σελ. 78-79 ,95-99 και 16, Ελληνισμός και Ρώμη Γ, σελ. 172-188
- Ι. Τουλουμάκος, Ιστορία των αρχαίων Ελλήνων, Κυριακίδη, σελ. 233-4
- Α. Κραλίδης, Η Αυτοκρατορική λατρεία στην περίοδο της Τετραρχίας, Βάνιας, σελ. 35-57
