Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Μια ιστορία, όχι τόσο γνωστή στις μέρες μας, εκτυλίσσεται στις 6-7 Σεπτεμβρίου του 1955 στην Κωνσταντινούπολη και αποτελεί μια βαθιά κρίση στις ελληνοτουρκικές σχέσεις μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η σχετική ήρεμη πορεία στις σχέσεις των δύο χωρών από το 1930, όταν αρχίζουν και υπογράφονται διάφορες συμφωνίες-συνθήκες μεταξύ τους, κλονίζεται από τα αποκαλούμενα Σεπτεμβριανά του ’55 ή αλλιώς το Πογκρόμ κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης ή τη νύχτα των κρυστάλλων. Αυτές οι ονομασίες έχουν χρησιμοποιηθεί για να περιγράψουν τα βίαια γεγονότα που ξέσπασαν κατά των Ελλήνων αυτό το διάστημα.
Αφορμή, η τοποθέτηση βόμβας στην αυλή του τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη, που βρίσκεται δίπλα από το σπίτι που γεννήθηκε ο εθνάρχης της Τουρκίας, Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ. Ο εκρηκτικός μηχανισμός, ωστόσο, όπως έχει δείξει η έρευνα, τοποθετήθηκε από τον Τούρκο πολίτη Χασάν Μεχμέτογλου, υπό την καθοδήγηση του τουρκικού μηχανισμού από υψηλόβαθμα στελέχη, αλλά όπως φαίνεται και ο ίδιος ο πρωθυπουργός Αντάντ Μεντερές είχε γνώση των γεγονότων. Αυτή η ενέργεια έδωσε το έναυσμα στον τουρκικό τύπο να παρερμηνεύσει και να διογκώσει τα όσα συνέβησαν, με τις εφημερίδες Γενή Σαμπάχ και Εξπρές να δημοσιεύουν την είδηση παραποιημένη, λέγοντας πως η οικία του Ατατούρκ ήταν ο στόχος, παραθέτοντας και χαλκευμένες φωτογραφίες. Αυτές οι αναφορές πυροδότησαν ένα κύμα αντιδράσεων στις περιοχές της Σμύρνης και κυρίως της Κωνσταντινούπολης, με τους πολίτες (υπό την προτροπή επίσημων παραγόντων, αλλά και λόγω της παραπληροφόρησης και του φανατισμού) να προβαίνουν σε καταστροφές και λεηλασίες ελληνικών μαγαζιών, σπιτιών, εκκλησιών και νεκροταφείων.
Η είδηση, λοιπόν, αυτή, έβγαλε στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης τους Τούρκους, που διαδήλωναν στην αρχή στην πλατεία Ταξίμ, καταδικάζοντας την επίθεση. Η διαδήλωση διεξάγονταν ομαλά μέχρι τις 18:00-30, καθώς όμως περνούσε η ώρα, διάφοροι «ρήτορες» παρεισφρήσαν και άρχισαν να δυναμιτίζουν το κλίμα και να χειραγωγούν τους ανθρώπους, με αποτέλεσμα να ξεσπάσουν τα επεισόδια κατά των Ελλήνων της Πόλης. Αρκετοί από τους διαδηλωτές είχαν έρθει από τα βάθη της Ασίας με οχήματα και εφοδιασμένοι με λοστούς, ράβδους, ρόπαλα, πέλεκεις και πετρέλαιο. Εντός ολίγων λεπτών, ο -εξαγριωμένος πια- όχλος , επιτίθεται στα καταστήματα που βρίσκονταν από την άκρη του Βοσπόρου (Σαριγιέρ και Γενή Μαχαλέ), μέχρι την Προποντίδα (τον Άγιο Στέφανο) και τα Πριγκηπονήσια, δημιουργώντας έτσι ένα τεράστιο τρίγωνο.
Αφού επιτέθηκαν στις ελληνικές επιχειρήσεις –κυρίως του Πέρα- που ήταν από παντοπωλεία και κρεοπωλεία μέχρι μαγαζιά ρούχων, κρυστάλλων και κοσμημάτων, λεηλατώντας ό,τι δεν είχε καταστραφεί και καίγοντας ό,τι είχε μείνει. Η επιλογή των καταστημάτων και των σπιτιών, που θα δούμε παρακάτω, δεν ήταν τυχαία, κάτι που αποδεικνύει την οργάνωση του πράγματος. Υπήρχαν ομάδες που προπορεύονταν και υποδείκνυαν τις ελληνικές περιουσίες, είτε βάζοντας σημάδι, είτε κρατώντας ένα χαρτί με τις διευθύνσεις, έπειτα έπονταν οι ομάδες κρούσης που αναλάμβαναν τις επιθέσεις. Για να μην υπάρξει επίθεση σε τουρκικό σπίτι ή μαγαζί, είχαν προνοήσει και άφηναν ανοιχτά τα φώτα και κρεμούσαν την τουρκική σημαία, δείχνοντας έτσι πως εκεί δεν υπάρχουν Έλληνες.
Με την ίδια πρακτική, οι επιθέσεις πέρασαν και στα σπίτια, σπάζοντας στην αρχή τα παράθυρα πετώντας πέτρες και εν συνεχεία, έμπαιναν στο εσωτερικό, όπου το κατέστρεφαν πετώντας στο δρόμο τα έπιπλα και τα τρόφιμα, αρπάζοντας παράλληλα ρούχα, χρήματα και κοσμήματα. Αποκορύφωμα των επιθέσεων αποτελούν οι ξυλοδαρμοί και οι βιασμοί που υπέστη το ελληνικό στοιχείο της Πόλης. Ωστόσο, υπάρχει και η άλλη όψη, με πολλούς από τους Τούρκους να προειδοποιούν τους Έλληνες γείτονές τους για τα έκτροπα που γίνονταν, προστατεύοντάς τους από τον εξαγριωμένο όχλο, λέγοντας πως στην περιοχή τους δεν υπάρχουν Έλληνες.
Στόχο αποτέλεσαν, επίσης, οι εκκλησίες και τα νεκροταφεία. Καταστράφηκαν, βανδαλίστηκαν και κάηκαν ναοί, εικόνες, εκκλησιαστικά σκεύη, άγιες τράπεζες, ενώ από τη μανία τους δε γλύτωσαν ούτε οι ιερείς, τους οποίους, εκτός του ότι τους έβριζαν, τους χτυπούσαν στη μέση του δρόμου. Από την άλλη, το νεκροταφείο του Σισλή ήταν αυτό με τις μεγαλύτερες ζημίες. Εκεί καταστράφηκαν τάφοι και οστεοφυλάκια, με τα οστά να διασκορπίζονται στον χώρο, ενώ υπήρχαν και περιπτώσεις όπου ξεθάφτηκαν νεκροί που είχαν θαφτεί πριν από λίγες ημέρες.
Σε όλα αυτά τα γεγονότα, η παρουσία της αστυνομίας ήταν ανύπαρκτη ή εάν παρευρίσκονταν, παρακολουθούσε άπραγη τα έκτροπα. Μόνο μετά τις δύο το ξημέρωμα, όταν κηρύχθηκε ο στρατιωτικός νόμος, ξεκίνησε σταδιακά να επανέρχεται μια σχετική ομαλότητα. Ο απολογισμός, όμως, από όλα αυτά, είναι τραγικός: 4.000-4.500 ελληνικές επιχειρήσεις και εμπορικά καταστήματα καταστράφηκαν και ως εκ τούτου, περίπου 8.000 έχασαν τη δουλειά τους, 3.500 νοικοκυριά λεηλατήθηκαν, εκ των οποίων τα 1.000 ολοσχερώς, 71 από τους 80 ναούς υπέστησαν μεγάλες ζημίες. Γυναίκες βιάστηκαν, άντρες, ιερείς και παιδιά ξυλοκοπήθηκαν, ενώ 15 άνθρωποι εκτελέστηκαν. Μέσα στα επόμενα πέντε χρόνια (1955-1960), ο πληθυσμός των Ελλήνων της Πόλης έπεσε σε 80.000 από 120.000.
Για επίλογο, σας παραθέτω επώνυμες μαρτυρίες ανθρώπων που έζησαν τα γεγονότα (η ορθογραφία θα διατηρηθεί αυτούσια):
«[…] Στις 7 μ.μ. ακούμε να κατεβάζουν τζάμια, να πετούν πέτρες, κοτρώνες όχι πετραδάκια. […] Από νωρίς είχαν σταμπάρει όλα τα ρωμαίικα σπίτια με σημάδι (Χ), που σήμαινε, εδώ μένει χριστιανός. […] Έφεραν από την Ανατολή όλους τους βάρβαρους, που τους είχαν μάθει καλά πώς να σπάσουν και να ρημάξουν, πώς να κλέψουν. […] Τα ψυγεία, τα έπιπλα, όλα τα πετούσαν από το παράθυρο κάτω στο δρόμο και εκεί περίμεναν άλλοι, με σίδερα και κασμάδες, και έσπασαν να μην μπορούμε να τα μεταχειριστούμε.» Γεντικουλιανή Ιωαννίδου-Μωϋσιάδου
«Από τη μανία του (όχλου) δεν ξέφυγε ο Άι-Γιάννης, η εκκλησία στο Καλαμίσι, που έγινε παρανάλωμα του πυρός, όπως και πολλά σπίτια εξοχικά που καταστράφηκαν και λεηλατήθηκαν. Θυμάμαι ότι ο παπάς της ενορίας είχε ξυλοκοπηθεί αλύπητα.» Πέτρος Τσουκάτος
«[…] Σε λίγη ώρα λοιπόν, βλέπουμε να περνά ένας όχλος, περίπου τριάντα-πενήντα άτομα, και να ρωτάνε αν υπάρχουν Ρωμιοί. Όμως οι γείτονές μας τους απαντούσαν ότι όλοι είναι Τούρκοι, δεν υπάρχουν χριστιανοί και έτσι σωθήκαμε από τη μανία τους, χάρη στους γειτόνους μας.» Ηρώ Αθηναίου
«Ακούω τη βαριά πόρτα της αυλής να κλείνει πίσω μας. Ο ένας στρατιώτης έμεινε έξω και ο δεύτερος λέει στον τελευταίο: «Βίασε εσύ τη μάνα και εγώ το παιδί». Ήμουν παιδί, οκτώ χρονών εκείνο το Σεπτέμβρη. Δεν ήξερα τι σήμαινε αυτό που είπαν. Νόμιζα ότι συνεννοήθηκαν να μας σκοτώσουν, κι άρχισα να φωνάζω: «Όχι τη μάνα μου. Έχει μωρό να μεγαλώσει». Τότε εμφανίζεται σαν από μηχανής θεός ο Τούρκος φίλος του πατέρα μου, ο οποίος προσπαθούσε από την προηγούμενη το βράδυ να φτάσει στο σπίτι μας, αλλά οι δρόμοι ήταν κλειστοί. Ορμάει στον αυλόγυρο και φωνάζει στους στρατιώτες: «Τι άλλο θέλετε, επιτέλους; Κάψατε το βίος τους, μαυρίσατε τις ψυχές τους, αφήστε την τιμή τους, τουλάχιστον…». Ήταν τόση η οργή του, που τους «βούτηξε» και τους δυο και τους πέταξε έξω από το σπίτι. Έτσι γλυτώσαμε.» Δέσποινα Ισαακίδου
Βιβλιογραφία
- Συλλογικό έργο, σε επιμέλεια Γιάννη Ν. Δρίνη, Σεπτεμβριανά 1955: Η «νύχτα των κρυστάλλων» του Ελληνισμού της Πόλης. Προσωπικές μαρτυρίες των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης, Εκδόσεις Τσουκάτου, Αθήνα, 1999
- Συλλογικό έργο, κεφάλαιο του Μανόλη Κούμα, Ελλάδα 20ος αιώνας 1950-1960, Τόμος Α, Εκδόσεις Καθημερινή, Αθήνα, 2018
