Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Επανέρχομαι σε ένα θέμα στο οποίο είχα αναφερθεί ακροθιγώς στο προηγούμενο άρθρο μου και υποσχεθεί να παρουσιάσω διεξοδικά: το φαινόμενο της επανόδου πρώην εξισλαμισθέντων στην πατρώα τους θρησκεία, τον Χριστιανισμό, και το επακόλουθο μαρτύριό τους.
Άμεσα συνυφασμένη με τους νεομάρτυρες είναι μια διαδικασία γνωστή ως «κρυπτοχριστιανισμός», κατά την οποία εξισλαμισμένοι (άτομα ή ομάδες) συνεχίζουν να διαβιούν με χριστιανικές ηθικές αρχές και να ασκούν κρυφά τις λατρευτικές τους πρακτικές· η κατάληξη είναι είτε η επαναφορά στον Χριστιανισμό και το συνεπακόλουθο μαρτύριό τους, είτε (το συνηθέστερο) η πλήρης αποδοχή του Ισλάμ. Πρώτη νύξη για άτομα που φανερά αλλαξοπίστησαν, ενώ μυστικά συνεχίζουν να διαβιούν χριστιανικά, έχουμε σε δύο «πιττάκια» (πατριαρχικές επιστολές) του πατριάρχη Ιωάννη ΙΔ΄ Καλέκα προς τους χριστιανούς της Νίκαιας της Βιθυνίας, λίγο μετά την Οθωμανική κατάληψη της πόλης το 1331. Μπορεί να τεκμηριωθεί, όμως, χρονικά μόνο την περίοδο του Τανζιμάτ (μεταρρυθμίσεις στο εσωτερικό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, 1839-1876), οπότε στα πλαίσια του καθεστώτος ανεξιθρησκίας, πολλοί μουσουλμάνοι δήλωσαν πως στην ιδιωτική τους ζωή είναι χριστιανοί και αποκηρύττουν δημόσια το Ισλάμ. Περιοχές εμφάνισης τέτοιων ομάδων είναι ο Πόντος, η Κύπρος, η Κρήτη και η Σπαθία της σημερινής Αλβανίας, χωρίς όμως να αποκλείεται η ύπαρξη του φαινομένου και στον υπόλοιπο Ελληνικό και Οθωμανικό χώρο.
Γενικά, μπορούμε να διαχωρίσουμε τους νεομάρτυρες σε τρείς κατηγορίες: α) αυτούς που εξισλαμίστηκαν και επανήλθαν στην Ορθοδοξία, β) αυτούς που μαρτύρησαν αρνούμενοι να δεχθούν το Ισλάμ και γ) τους εξ «Αγαρηνών», μουσουλμάνους, δηλαδή, εκ γενετής, οι οποίοι ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό και μαρτύρησαν. Οι Βαλκανικές ιστοριογραφίες, παρουσιάζουν συνήθως τα άτομα αυτά ως σύμβολα αντιστάσεως έναντι της μισαλλοδοξίας των κρατούντων και της καταπίεσης των υποδούλων, χωρίς να παραγνωρίζεται και ο θρησκευτικός τους ζήλος. Σε μία κοινωνία όπου ο χριστιανός αντιμετωπίζεται από το κράτος και τον νόμο ως πολίτης δεύτερης κατηγορίας, όντας υποχρεωμένος με την ένδυση και τη συνολική του συμπεριφορά να δηλώνει την κατωτερότητά του απέναντι στους μουσουλμάνους, η δήλωση της ανωτερότητας της «πατρώας» θρησκείας και η άρνησή του να την απαρνηθεί, θεωρείτο έκφραση πλην του θρησκευτικού και του εθνικού φρονήματος, έτσι μπορούμε να μιλήσουμε και για τους εθνομάρτυρες.
Από τις κατηγορίες που αναφέραμε, η πολυπληθέστερη είναι αυτή των ατόμων που εξισλαμίστηκαν και επανήλθαν στην παλαιά τους πίστη, αξιοσημείωτη είναι η πλήρης απουσία γυναικών από την παρούσα κατηγορία, ίσως και ελλείψει πηγών. Τα άτομα αυτά, κατά τη μεγάλη τους πλειοψηφία, είναι έμποροι, καταστηματάρχες, βιοτέχνες και τα λοιπά, ενώ κληρικοί και μοναχοί (πρώην εξισλαμισμένοι) υστερούν κατά πολύ αριθμητικά (μόλις 29 στους 204 νεομάρτυρες, με βάση ορισμένους καταλόγους). Συχνά, οι μέλλοντες νεομάρτυρες εξομολογούνταν και προετοιμάζονταν για το επερχόμενο μαρτύριό τους, κοντά σε μοναχούς ή πνευματικούς. Σημαντικό κέντρο προετοιμασίας ήταν το Άγιον Όρος τόσο εξαιτίας της μεγάλης φήμης του, όσο και της σχετικής απομόνωσης (υπήρχαν ελάχιστοι μουσουλμάνοι εντός του Όρους, ο διοικητής και μικρή «αστυνομική» δύναμη περίπου δέκα ανδρών) και στα συναξάρια, γίνεται συχνά μνεία μοναχών επιφορτισμένων με την προετοιμασία και τη συνοδεία των μελλοντικών μαρτύρων∙ ως τόπος «δημόσιας» δήλωσης επιστροφής στον Χριστιανισμό επιλεγόταν συνήθως ο τόπος εξωμοσίας.
Η δεύτερη μεγάλη κατηγορία περιλαμβάνει άτομα που μαρτύρησαν αρνούμενα να αποδεχθούν το Ισλάμ. Συχνή αιτία ήταν οι αβάσιμες κατηγορίες «Τούρκων» (γνωστές και ως «αβανίες») περί δημόσιας υιοθέτησης του μουσουλμανισμού, προσβολής της μουσουλμανικής θρησκείας ή του Μωάμεθ και ο προσηλυτισμός. Υπάρχουν περιπτώσεις ανδρών που αυθόρμητα διακήρυξαν δημοσίως την ανωτερότητα του Χριστιανισμού ή καταγγέλθηκαν (από φθόνο ή εκβιαστικά με βάση τους συναξαριστές) πως κατά τη διάρκεια θεολογικών συζητήσεων, απήγγειλαν τη Σάχαντα (μουσουλμανική ομολογία πίστης) ή κορανικούς στίχους. Τα άτομα αυτά, έπρεπε να διαλέξουν ανάμεσα στον υποχρεωτικό εξισλαμισμό και τον θάνατο για προσβολή του Ισλάμ. Οι γυναίκες νεομάρτυρες προήλθαν από τα βασανιστήρια, εξαιτίας της άρνησής τους να «τουρκέψουν» δια του γάμου τους με μουσουλμάνο. Επιπλέον, οι εξ «Αγαρηνών» νεομάρτυρες αποτελούν μία πολύ μικρή κατηγορία μουσουλμάνων, που κατά τη διάρκεια της ενήλικης ζωής τους επέλεξαν να στραφούν προς τον Χριστιανισμό, με αποτέλεσμα να θανατωθούν από τους πρώην ομοθρήσκους τους ως αποστάτες.
Υπάρχει μεγάλη συζήτηση μεταξύ ερευνητών και θεολόγων σχετικά με το ερώτημα, από πότε και μετά μπορούμε να μιλήσουμε για νεομάρτυρες. Οι απόψεις διίστανται ανάμεσα στον 7ο αιώνα μ.Χ και μετά την «Οθωμανική» περίοδο, αρχόμενη από το 1453 και μετά, με την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Η ίδια η Εκκλησία πάντως, τείνει προς το δεύτερο διά της θέσπισης εορτής για τη μνήμη τους, την Τρίτη Κυριακή μετά την Πεντηκοστή. Τέλος, παρατηρείται μία πύκνωση του υπό εξέτασιν φαινομένου όσο πλησιάζουμε προς το Τανζιμάτ, από τους 12 νεομάρτυρες που αναγράφονται τον 15ο αιώνα, 69 καταμετρώνται μέσα στην πρώτη εξηκονταετία του 19ου αιώνα. Παρά τον μικρό τους αριθμό, οι νεομάρτυρες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη στήριξη των υπόδουλων ορθοδόξων και στον περιορισμό του φαινομένου των εξισλαμισμών.
Βιβλιογραφία
- ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ. ΣΕΑΒ, 2015 σελ.165-167 Ιστορία του ελληνικού έθνους. Ο Ελληνισμός υπό ξένη Κυριαρχία (περίοδος 1453-1669) Α΄ σελ. 60-2, 70, 152-153
- Δ. Παπασταματίου & Φωκίων Κοτζαγεώργης, ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΝΕΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ ΚΑΤΑ ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ. ΣΕΑΒ, 2015 σελ. 165-167
- Βασιλική Παπαγεωργίου: ΤΟΠΙΚΕΣ ΛΑΤΡΕΙΕΣ ΑΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ: Η ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΝΕΟΜΑΡΤΥΡΩΝ Μεταπτυχιακή εργασία Θεσσαλονίκη 2014 σελ. 25-35
- Σταύρος Δ. Γριμάνης, Συμβολή στη μικρασιατική αγιολογία: οι νεομάρτυρες της Σμύρνης (συμβουλευτικά)
- Χρίστου Δ. Τσολακίδη, Αγιολόγιο της Ορθοδοξίας, σελ. 1220
