Του Μηνά Στραβοπόδη,
Οι βάσεις για το ξέσπασμα του Β’ Π.Π. τέθηκαν ήδη αμέσως μετά το τέλος του Α’ Π.Π. Οι νικητές του Α’ Π.Π., χειρίστηκαν με τον χειρότερο τρόπο αυτή τους τη νίκη, καθώς σε όλη τη διάρκεια η συμπεριφορά τους ήταν άκρως εκδικητική προς τη Γερμανία -όχι αδίκως βέβαια- καθώς η τελευταία είχε προκαλέσει τη μεγαλύτερη καταστροφή που είχε γνωρίσει έως τότε η ανθρωπότητα.
Το 1919 υπογράφεται η Συνθήκη των Βερσαλλιών. Η Συνθήκη αυτή, έμεινε στην ιστορία για τη σκληρότητα των όρων που οι Σύμμαχοι επέβαλαν στη Γερμανία. Ο χαρακτήρας της συνθήκης αυτής ήταν ένα επικίνδυνο μίγμα εκδίκησης και ιδεαλισμού. Η σκληρότητα των όρων προκάλεσε αυτόματα την αγανάκτηση της Γερμανικής κοινωνίας και ήδη από το 1919, αναδύθηκε το αίτημα για εκδίκηση.
Την ίδια περίοδο, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Wilson, προτείνει την ίδρυση της Κοινωνίας των Εθνών (ΚτΕ) ως την αποκρυστάλλωση των φιλελεύθερων αρχών που είχε εγκαινιάσει, γνωστές και ως «τα 14 Σημεία». Μία από τις βασικές αρχές ήταν και η αρχή της αυτοδιάθεσης, από την οποία προέκυψε η κατάρρευση των υφιστάμενων αυτοκρατοριών (Αυστροουγγαρία και Οθωμανική Αυτοκρατορία) και η ανάδυση στη θέση τους, ανεξάρτητων και κυρίαρχων εθνών – κρατών. Η ΚτΕ θα είχε ως βασικό γνώμονα την ενότητα μεταξύ των εθνών και την ειρηνική επίλυση των διαφορών, με σκοπό την ενδυνάμωση της συλλογικής ασφάλειας. Ιδρύθηκε στην Γενεύη το 1920, ωστόσο πολύ σημαντικές αδυναμίες της (π.χ. βέτο των κρατών και μη συμμετοχή δυνάμεων όπως οι ΗΠΑ) προκάλεσαν μεγάλο πλήγμα στην αξιοπιστία του θεσμού αυτού, ο οποίος εν τέλει κατέστη αναποτελεσματικός.
Λίγο αργότερα, στις 16 Οκτωβρίου του 1925, ξεκινούν οι διαδικασίες για τις συνθήκες του Λοκάρνο. Συμμετείχαν η Γερμανία, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Βρετανία και η Ιταλία, και είχαν ως σκοπό την εγγύηση της ειρήνης στη Δυτική Ευρώπη. Την 1η Δεκεμβρίου, υπογράφηκαν 5 διαφορετικές συμφωνίες: α) Συνθήκη εγγύησης της ειρήνης μεταξύ Γαλλίας, Γερμανίας, Βρετανίας, Ιταλίας και Βελγίου, β) Συνθήκες διαχωρισμού μεταξύ Γερμανίας – Βελγίου και Γερμανίας – Γαλλίας, γ) Ανακοίνωση των Συμμάχων προς τη Γερμανία, με την οποία εξηγούσαν τη χρήση των κυρώσεων σύμφωνα με το άρθρο 16 της ΚτΕ, δ) Συνθήκες διαχωρισμού μεταξύ Γερμανίας – Τσεχοσλοβακίας και Γερμανίας – Πολωνίας και ε) Συνθήκες εγγυήσεων μεταξύ Γαλλίας – Πολωνίας και Γαλλίας – Τσεχοσλοβακίας.
Με άλλα λόγια, οι συνθήκες αυτές αποτελούσαν εγγύηση για την τήρηση των συνόρων, τη μη επίθεση ενός κράτους σε άλλο και την ειρηνική επίλυση των διαφορών. Παράλληλα, η Γερμανία δεσμευόταν εκ νέου να τηρήσει τους όρους της συνθήκης των Βερσαλλιών. Επίσης, το πέμπτο σκέλος των συνθηκών του Λοκάρνο εγκαινίασε κοινό μέτωπο Γαλλίας – Πολωνίας – Τσεχοσλοβακίας, σε περίπτωση γερμανικής επίθεσης.
Παρ’ όλα αυτά, οι συνθήκες αυτές φέρνουν τον Β’ Π.Π. ένα βήμα πιο κοντά, διότι ενώ εξασφαλίσθηκαν τα δυτικά σύνορα της Γερμανίας (Βέλγιο, Γαλλία), δεν εξασφαλίσθηκαν τα ανατολικά (Τσεχοσλοβακία, Πολωνία). Συγκεκριμένα, η Βρετανία δεσμεύθηκε να υπερασπιστεί το Βέλγιο και τη Γαλλία, όχι όμως την Πολωνία και τη Τσεχοσλοβακία, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο ένα «κενό ασφάλειας», το οποίο ο Hitler, λίγα χρόνια αργότερα, εκμεταλλεύτηκε στο έπακρο. Τέλος, τα συμμαχικά στρατεύματα αποχώρησαν από την περιοχή του Ρήνου το 1930 ως απόρροια των συνθηκών του Λοκάρνο.
Η Γερμανία αντιμετώπιζε ήδη σοβαρά οικονομικά προβλήματα, εξαιτίας των βαρύτατων όρων της συνθήκης των Βερσαλλιών. Το κραχ του 1929 στη Νέα Υόρκη, ήρθε να προκαλέσει ακόμη μεγαλύτερα προβλήματα τόσο στην Γερμανία, όσο και γενικότερα στα κράτη της Δυτικής Ευρώπης. Τα κράτη, σε όλη τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, άρχισαν να είναι πολύ καχύποπτα, με αποτέλεσμα να υιοθετήσουν προστατευτικές οικονομικές πολιτικές και πολιτικές απομονωτισμού. Επίσης, τα κράτη σταδιακά εγκατέλειπαν τον κανόνα χρυσού (σταθερή ισοτιμία χρυσού με το κάθε νόμισμα). Η οικονομική αυτή κρίση μεταφράστηκε γρήγορα σε πολιτική. Η αστάθεια που είχε προκαλέσει η οικονομική κρίση αποτέλεσε έφορο έδαφος για την άνοδο αυταρχικών και ολοκληρωτικών καθεστώτων, με αποκορύφωμα την άνοδο του Hitler στην καγκελαρία της Γερμανίας το 1933 (σημείωση στο κάτω μέρος του άρθρου για τη διαφορά μεταξύ ολοκληρωτισμού και αυταρχισμού).
Ιδίως, τα ολοκληρωτικά καθεστώτα προέβησαν σύντομα σε επιθετικές ενέργειες. Το 1935, η Ιταλία εισέβαλε στην Αιθιοπία, ενώ ένα χρόνο μετά η Γερμανία στέλνει στρατεύματα στην αποστρατικοποιημένη περιοχή του Ρήνου. Αφορμή της κίνησης αυτής αποτέλεσε η Γαλλό – σοβιετική συμμαχία, που είχε υπογραφεί το 1935. Στην κίνηση αυτή του Hitler, ωστόσο, δεν υπήρξε καμία αντίδραση, γεγονός που αποτελεί ένδειξη της έναρξης του πολιτικού κατευνασμού από τη Γαλλία και τη Βρετανία.
Το 1936 συνάπτεται συμμαχία μεταξύ Γερμανίας και Ιταλίας. Λίγο αργότερα, και τα δύο αυτά κράτη σπεύδουν να ενισχύσουν την πλευρά του Franco στον εμφύλιο πόλεμο που έχει ξεσπάσει στην Ισπανία. Το 1938, ο Hitler προβαίνει σε μία ακόμη επιθετική ενέργεια, καθώς προσαρτά την Αυστρία στη Γερμανία (Anschluss), με τις δυτικές δυνάμεις να μένουν αδρανείς για μία ακόμα φορά. Το ίδιο έτος, ο Hitler προσαρτά και τη Σουδητία (δυτική Τσεχοσλοβακία), φέρνοντας ως πρόσχημα ότι στην περιοχή αυτή κατοικούν 3.000.000 κάτοικοι γερμανικής καταγωγής. Οι δυτικές δυνάμεις, για μια ακόμη φορά, δεν προβαίνουν σε κάποια σοβαρή ενέργεια.
Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας, Chamberlain, ξεκινά συζητήσεις με τον Hitler στη Γερμανία, ο οποίος απαιτεί την αναγνώριση της προσάρτησης της Σουδητίας τόσο από το βρετανικό υπουργικό συμβούλιο, όσο και από τη Γαλλία. Μετά από νέες συζητήσεις μεταξύ Γαλλίας – Βρετανίας στο Λονδίνο, ο Chamberlain πείθει το υπουργικό συμβούλιό του και τη Γαλλία για την αναγνώριση της γερμανικής προσάρτησης. Συγκεκριμένα, συμφωνήθηκε οι περιοχές, όπου πάνω από το 50% του πληθυσμού ήταν γερμανικής καταγωγής, να προσαρτώνται αυτόματα στη Γερμανία. Αν και η κυβέρνηση της Τσεχοσλοβακίας απέρριψε τη συμφωνία αυτή, της επιβλήθηκε στις 21 Σεπτέμβρη του 1938.
Την επόμενη μέρα, ο Chamberlain συναντά τον Hitler στο Godesberg, οπού ο Hitler σκληραίνει τους όρους του, καθώς τώρα ζητά στρατιωτική κατοχή στην Σουδητία και εκκένωση της περιοχής από όλους τους κατοίκους που δεν είναι γερμανικής καταγωγής. Αν και ο Chamberlain συμφώνησε εκ νέου, τόσο το υπουργικό του συμβούλιο, όσο και η Γαλλία διαφώνησαν. Έτσι, στις 23 Σεπτεμβρίου, η Τσεχοσλοβακία προβαίνει σε γενική στρατιωτική κινητοποίηση και την επόμενη μέρα η Γαλλία, σε μερική στρατιωτική κινητοποίηση.
Τότε, ο Chamberlain σε μια απέλπιδα προσπάθεια αποφυγής του πολέμου προτείνει σύνοδο μεταξύ Βρετανίας, Γαλλίας, Γερμανίας και Ιταλίας στο Μόναχο. Έτσι, στις 29 Σεπτεμβρίου συναντήθηκαν οι 4 πολιτικοί (Chamberlain, Daladier, Hitler, Mussolini). Στη σύνοδο αυτή, η Ιταλία εισήγαγε γραπτή πρόταση, όπου έγινε αποδεκτή από όλους και έμεινε στην ιστορία ως η συμφωνία του Μονάχου. Αργότερα, αποκαλύφθηκε πως αυτή η Ιταλική πρόταση είχε προετοιμαστεί στο υπουργείο εξωτερικών της Γερμανίας. Η συμφωνία αυτή ήταν σχεδόν ίδια με την πρόταση που είχε κάνει ο Hitler στον Chamberlain λίγες μέρες νωρίτερα. Συγκεκριμένα, ο γερμανικός στρατός θα ολοκλήρωνε την κατοχή μέχρι της 10 Οκτωβρίου και μια διεθνής επιτροπή θα αποφάσιζε το μέλλον άλλων διαφιλονικούμενων περιοχών. Η Βρετανία και η Γαλλία ενημέρωσαν τη Τσεχοσλοβακία πως είτε θα αντιμετώπιζε μόνη της τη Γερμανία, είτε θα παραδιδόταν. Εν τέλει, η Τσεχοσλοβακία επέλεξε το δεύτερο.
Τέλος, πριν φύγει από το Μόναχο, ο Chamberlain υπέγραψε με τον Hitler ένα έγγραφο που διακήρυττε την από κοινού επιθυμία των δύο κρατών να επιλύουν τις διαφορές τους με ειρηνικά μέσα. Η επιστροφή του Chamberlain στο Λονδίνο ήταν πανηγυρική, καθώς διακήρυττε πως πέτυχε «ειρήνη με τιμή».
Τότε, ο σφοδρός επικριτής της πολιτικής του κατευνασμού, Churchill, δήλωσε χαρακτηριστικά: «Είχες την επιλογή ανάμεσα στον πόλεμο και στην ατίμωση. Επέλεξες την ατίμωση και θα έχεις πόλεμο». Η φράση αυτή επαληθεύτηκε ένα χρόνο αργότερα με την κήρυξη του Β’ Π.Π.
Ο Hitler δεν τήρησε τη συμφωνία του Μονάχου, καθώς τον Μάρτιο του 1939 προσάρτησε και την υπόλοιπη Τσεχοσλοβακία. Στις 7 Απριλίου του ίδιου έτους, ο Mussolini εισβάλλει στην Αλβανία. Δέκα μέρες μετά, ξεκινούν συζητήσεις για δημιουργία μετώπου μεταξύ Γαλλίας – Βρετανίας – ΕΣΣΔ. Η ΕΣΣΔ προτείνει πολιτική και στρατιωτική συμφωνία, υπό τον όρο να εγγυηθούν ότι τα κράτη της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης που ήταν υπό γερμανική απειλή, θα παραμείνουν ασφαλή. Βρετανία και Γαλλία διστάζουν να δεχθούν τον όρο αυτό, ενώ η προσπάθεια αποτυγχάνει όταν η Πολωνία αρνείται να επιτρέψει τη διέλευση Σοβιετικών στρατευμάτων για την αποτροπή γερμανικής επίθεσης.
Την ίδια περίοδο, η ΕΣΣΔ είχε αρχίσει διαδικασίες για υπογραφή οικονομικής συμφωνίας με τη Γερμανία. Συγκεκριμένα, η ΕΣΣΔ θα παρείχε πρώτες ύλες στη Γερμανία για την πολεμική της βιομηχανία και ως αντάλλαγμα η Γερμανία θα παρείχε στρατιωτικό εξοπλισμό στην ΕΣΣΔ. Όταν η συμφωνία αυτή υπογράφηκε (19 Αυγούστου 1939), η ΕΣΣΔ πάγωσε τις όποιες διαπραγματεύσεις είχε αρχίσει με Γαλλία και Βρετανία (21 Αυγούστου), ενώ προέβη με τη Γερμανία στο επόμενο βήμα. Το επόμενο βήμα ήταν η υπογραφή του Γερμανό – σοβιετικού συμφώνου μη – επίθεσης (23 Αυγούστου), βάσει του οποίου τα δύο κράτη ήταν υποχρεωμένα να μην επιτεθούν το ένα στο άλλο, ενώ παράλληλα ήταν υποχρεωμένα να παραμείνουν ουδέτερα σε περίπτωση που ένα από αυτά εμπλεκόταν σε πόλεμο. Το σύμφωνο αυτό περιείχε και μία μυστική συμφωνία (οι δύο πλευρές αρνούνταν την ύπαρξη της συμφωνίας αυτής μέχρι το 1989) που προέβλεπε τον διαμελισμό της Πολωνίας, και διαμοιρασμό της στα δύο αυτά κράτη.
Με το σύμφωνο αυτό, η Γερμανία διασφάλισε την ουδετερότητα της ΕΣΣΔ στην επικείμενη επίθεση της Γερμανίας στην Πολωνία και άρα αποφεύχθηκε το χειρότερο σενάριο για τον Hitler, που θα ήταν η διεξαγωγή πολέμου σε δύο μέτωπα (δυτικό και ανατολικό). Παράλληλα, η ΕΣΣΔ κέρδισε χρόνο για την προετοιμασία του στρατού της, που αποδείχθηκε κομβικής σημασίας για τη νίκη των συμμάχων και την λήξη του πολέμου.
Ως αντίδραση στο σύμφωνο αυτό η Βρετανία υπογράφει αμυντική συμφωνία με την Πολωνία (25 Αυγούστου), γεγονός που αναβάλει την προγραμματισμένη, για την 26η Αυγούστου, επίθεση του Hitler στην Πολωνία. Έτσι, η επίθεση αυτή πραγματοποιείται εν τέλει την 1η Σεπτεμβρίου του 1939, οπότε και η Βρετανία με την Γαλλία κηρύττουν τον πόλεμο στην Γερμανία και ο Β’ Π.Π. ξεκινάει.
Κλείνοντας, με το σύμφωνο αυτό οι δυτικές δυνάμεις χάνουν έναν πολύ ισχυρό σύμμαχο (ΕΣΣΔ), με αποτέλεσμα να καθυστερήσει η συμμαχία μεταξύ Βρετανίας, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, 2 χρόνια. Ο Hitler παραβιάζει το σύμφωνο αυτό και εισβάλει στην ΕΣΣΔ στις 22 Ιουνίου 1941.
Σημείωση
Η διαφορά μεταξύ ολοκληρωτισμού και αυταρχισμού είναι η εξής: Ο αυταρχισμός αρκείται στην απλή καταστολή της κοινωνίας (π.χ. Δικτατορία Franco και Μεταξά), αντίθετα ο ολοκληρωτισμός έχει ως σκοπό τη διάλυση της υφιστάμενης οργάνωσης της κοινωνίας, τη διάλυση των υπαρχουσών αρχών και αντιλήψεων και τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας, ολοκληρωτικά διαφορετικής από πριν, η οποία θα έχει διαφορετικό αξιακό κώδικα (π.χ. Καθεστώς Hitler και Mussolini).
Βιβλιογραφία
- History.com editors, 2009, “German-Soviet Nonaggression pact”, History, προβλήθηκε 21 Αυγούστου, < https://www.history.com/topics/world-war-ii/german-soviet-nonaggression-pact >
- History.com editors, 2009, “Treaty of Versailles”, History, προβλήθηκε 20 Αυγούστου 2019, < https://www.history.com/topics/world-war-i/treaty-of-versailles-1 >
- Kissinger, H 1994, «Διπλωματία» 1η εκδ, Εκδοτικός Οίκος Λιβάνη, Αθήνα
- Mazower, M 2013, «Σκοτεινή Ήπειρος» 5η εκδ, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα.
- Mearsheimer, J 2007 «Η Τραγωδία της Πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων», 1η εκδ, Ποιότητα, Αθήνα
- O’ Brien, R, Williams, M «Παγκόσμια Πολιτική Οικονομία Εξέλιξη και Δυναμικές», 3η εκδ, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα
- Tikkanen, A 2018, “Pact of Locarno”, Encyclopedia Britannica, προβλήθηκε 20 Αυγούστου 2019, < https://www.britannica.com/event/Pact-of-Locarno >
- Wallenfeldt, J 2017, “ Munich Agreement”, Encyclopedia Britannica, προβλήθηκε 20 Αυγούστου 2019, < https://www.britannica.com/event/Munich-Agreement >
- Watson, A 2010, «Η Εξέλιξη της Διεθνούς Κοινωνίας Μια συγκριτική ιστορική ανάλυση», 4η εκδ, Ποιότητα, Αθήνα
- Κολιόπουλος, Ι 2001, «Νεώτερη Ευρωπαϊκή Πολιτική Ιστορία 1789-1945», 1η εκδ, Εκδόσεις Βανιάς, Θεσσαλονίκη.
- Χριστοδουλίδης, Θ 2004, «Διπλωματική Ιστορία τριών αιώνων», τόμος β’, 1η εκδ, Σιδέρης, Αθήνα
