Του Θεοχάρη Χατζημανώλη,
Κατά τη διάρκεια της γαλλικής επανάστασης, ο κόσμος ήρθε αντιμέτωπος με μία σωρεία ιδεολογικών και επιστημολογικών μεταβολών, τις οποίες, αν και οι σύγχρονοί τους δεν μπόρεσαν να μεταβολίσουν, οι μετέπειτα κοινωνίες τις περιέθαλψαν και τις αφομοίωσαν. Η πιο ακραία έκφανση της επαναστατικής περιόδου, υπήρξε αναμφισβήτητα η δράση των Ιακωβίνων, των οποίων η ιδεολογία εκφράστηκε έντονα και τρομοκράτησε τις σύγχρονες ευρωπαϊκές απολυταρχίες.
Ο ιακωβινισμός έλκει την ονομασία του από τη «Λέσχη των Ιακωβίνων» [Club des Jacobins], μία πολιτική οργάνωση που ιδρύθηκε λίγο πριν να ξεσπάσει η γαλλική επανάσταση και είχε στόχο την εφαρμογή των ριζοσπαστικών πολιτικών και κοινωνικών ιδεών της εποχής τους. Το όνομα προκύπτει από την έδρα της οργάνωσης, ένα μοναστήρι δομινικανών μοναχών, οι οποίοι φιλοξενούσαν προσκυνητές του Αγίου Ιακώβου της Κομποστέλλα.
Η ιακωβινική πολιτική αντίληψη, συνίσταται στην εκπλήρωση μίας ολοκληρωτικής δημοκρατικής κοινωνίας, ισότητας και αλληλεγγύης, στην οποία κυριαρχεί η «γενική θέληση». Η συγκρότηση του ιδεολογικού αυτού μορφώματος, λιγότερο ή περισσότερο, πρέπει να αποδοθεί στην πολιτική φιλοσοφία και διανόηση του Ζαν Ζακ Ρουσσώ και τον όρο της «γενικής θέλησης». Η όλη ιακωβινική πολιτική – που είναι κατ’εξοχήν ιδεολογική – θεμελιώνεται πάνω στον όρο αυτό. «Γενική θέληση» δεν είναι, φυσικά, η υπάρχουσα κοινή γνώμη, η γνώμη, δηλαδή, της αριθμητικής πλειοψηφίας, αλλά η κοινή και λογικά τεκμηριωμένη επιδίωξη μίας ακαθόριστα παρουσιαζόμενης συλλογικής οντότητας, του έθνους ή του λαού, η οποία επιδίωξη προκύπτει ως αναγκαίο ενδογενές κέλευσμα του συνόλου και διαθέτει πανανθρώπινο αντίκρυσμα. Από αυτή την θεώρηση προκύπτουν και τα δύο στάδια του ιακωβινισμού, το ανώριμο και το εμπεδωμένο, το οποίο ενδιαφέρει κυρίως την ιδεολογική κριτική του. Στην ανώριμη φάση του, ο ιακωβινισμός προωθούσε την αντίληψη των άμεσων αιτημάτων της καταπιεσμένης οικονομικά λαϊκής μάζας. Στη φάση της εμπέδωσης, ο ιακωβινισμός απαρνήθηκε τα αιτήματα ενός λαού που κατά την κρίση των Ιακωβίνων, είχε διαφθαρεί από τα μοναρχικά και χριστιανικά ιδανικά. Αντιθέτως, προωθούσε την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας από τους αντιπροσώπους του λαού, δηλαδή τους Ιακωβίνους, που παρουσιάζονταν μεσσιανικά ως οι μοναδικοί κάτοχοι της γνώσης και της αλήθειας.
Έτσι πρέπει να εξετάσουμε το φαινόμενο του ιακωβινισμού κατά την περίοδο 1793-1794, την εποχή της λεγόμενης «Τρομοκρατίας» στο Παρίσι, όταν η «Επιτροπή Κοινής Σωτηρίας» υπό τους Ροβεσπιέρο, Σαιν Ζυστ και Κουτόν, βρισκόταν στο ζενίθ της πολιτικής ισχύος. Οι Ιακωβίνοι, εκείνη τη χρονική συγκυρία, χαρακτηρίζονται από την απολυταρχική τους διάθεση και τον συνειδητό και δεδηλωμένο μεσσιανισμό τους. Οι ίδιοι θεωρούν πως εκτελούν ένα ιστορικό χρέος και επί της ουσίας δε συνδιαλέγονται με κανένα άτομο, ούτε ακόμα με την εμπειρική ερμηνεία των φαινομένων, αλλά με την ολότητα της φιλοσοφικής θεώρησης, με την ίδια την ανθρώπινη φύση και το χρέος της απέναντι στο σύνολο της ανθρωπότητας. Κάθε αντίλογος που εμφανίζεται κρίνεται επικίνδυνος για τη νέα κοινωνία που προσπαθούν να δημιουργήσουν, και ο τρόπος περιορισμού αυτής της απειλής δεν είναι η κριτική στην ιδέα που πρεσβεύει ο αντιφρονών, αλλά μόνον η φυσική εξόντωσή του. Και αυτή όχι ως μέσο αυθαίρετης επιβολής, αλλά ως λογικά τεκμηριωμένη μέθοδος διαβεβαίωσης της κοινωνικής ασφάλειας, καθώς η ιακωβινική σκέψη, όπως θα δούμε, ταυτίζει απόλυτα το άτομο και τη φύση του με την ιδέα που πρεσβεύει.
Με τους Ιακωβίνους δημιουργείται ένα παράδοξο φαινόμενο. Η αντίληψή τους για τη δημοκρατία είναι μανιχαϊστική, διαιρεί, δηλαδή, τους πολίτες σε καλούς (αυτούς που μετέχουν της ιακωβινικής ιδεολογίας) και κακούς (οι υπόλοιποι). Είναι γνωστό ότι αυτό το δίπολο της αντίληψης για το δέον και το είναι, τα οποία ένας ιδεολογικός άνθρωπος τα ταυτίζει και δημιουργεί την ιδεολογική του πραγματικότητα, στην ουσία συνιστά την απαρχή των όρων «αριστερά» και «δεξιά» στην πολιτική επιστήμη. Άλλωστε, οι όροι απέκτησαν υπόσταση κατά τη γαλλική επανάσταση. Συγκεκριμένα, εξελίχθηκε καθώς στη βουλή των αντιπροσώπων, η παράταξη που ήταν τοποθετημένη στα αριστερά των εδράνων υποστήριζε απόλυτη λαϊκή κυριαρχία και η παράταξη που βρίσκοταν δεξιά, επιχειρούσε τις λιγότερες δυνατές μεταβολές στο μοναρχικό πολίτευμα. Οι Ιακωβίνοι, φυσικά, υποστήριζαν την απόλυτη πληρεξουσιότητα του λαού και την εκδίωξη του μονάρχη. Το παράδοξο είναι πως ο τρόπος που όρισαν τη λαϊκή κυριαρχία, τεκμηριώνονταν με την ανάδειξη εθνικών αντιπροσώπων που γνώριζαν καλύτερα από τα υπόλοιπα φυσικά πρόσωπα το «πραγματικό» συμφέρον του λαού, εγκαθιστώντας έτσι μία ιδιότυπη μορφή ολιγαρχίας.
Την ολιγαρχία αυτή συνόδεψαν με την οντολογική ανάγκη για δύο σκοπούς, την προώθηση μίας νέας αναγεννησιακού τύπου πατριωτικής παιδείας για την κατάρτιση ενάρετων ανθρώπων και τη διασπορά τρόμου στην κοινωνία. Ο ίδιος ο Ροβεσπιέρος έλεγε πως αυτό το δίπολο αρετής και τρόμου είναι μία απεγνωσμένη φυσική αναγκαιότητα. Η αρετή σήμαινε πως όλοι οι πολίτες θα έπρεπε να αποδεχτούν το ιακωβινικό δόγμα. Ο τρόμος, σύμφωνα με τον Ροβεσπιέρο, όφειλε να υπάρχει για να συνοδεύσει την αρετή, όντας αναπόφευκτη απόδειξη αυτής μέσα στο επαναστατικό καθεστώς.
Ο ίδιος ο λαός, λοιπόν, σύμφωνα με την ιακωβινική ιδεολογία, δεν μπορεί να εκπροσωπείται από τον εαυτό του, παρά να είναι το σημείο αναφοράς, προκειμένου μεν να αποφευχθεί η οχλοκρατία, αλλά παράλληλα να διασφαλιστούν τα συμφέροντα της παραδεδεγμένης βούλησης του συνόλου. Μάλιστα, το ιδεαλιστικά ορισμένο «πραγματικό» λαϊκό σύνολο είναι ουσιαστικά έρμαιο της ερμηνείας ενός Ιακωβίνου, και κάθε στοιχείο που θα κριθεί εκτός του συνόλου αυτού, αυτομάτως θα στοχοποιηθεί και θα πρέπει τάχιστα να εξοντωθεί.
Έτσι καθίσταται έκδηλη η δημιουργία μίας «μυθολογίας του λαού» στην ιακωβινική πολιτική σκέψη, η οποία είναι άλλωστε αναμενόμενη, καθώς ο Ιακωβίνος ταυτίζει, όπως προαναφέραμε, το δέον με το είναι και την πραγματικότητα όπως εμφανίζεται, με το πώς θα πρέπει αυτή να διαμορφωθεί. Η ηθική επιταγή για τη φύση και τις ανάγκες του έθνους δεν πρόκειται για κάποια γνωμάτευση βασισμένη στις άμεσες ανάγκες των Γάλλων, αλλά ουσιαστικά αποτελεί ένα φιλόδοξο και μυθιστορηματικά δομημένο αφήγημα, όπου οι συγκυρίες έχουν μικρή αξία και το μεγάλο όραμα μιας κοινωνικής ευμάρειας, ισότητας και ελευθερίας, καταβροχθίζει κάθε άλλο πολιτικό ενδιαφέρον ως υποδιέστερο – πολλώ δε μάλλον εχθρικό – καθώς δεν έχει βαθύ έλλογο έρεισμα, αν συνδιαλλαχθεί με την ανθρώπινη οντολογία. Το μόνο που μπορεί να τεθεί στον πολιτικό διάλογο είναι η προσέγγιση της εικόνας της «γενικής θέλησης» με όρους δογματικής. Έτσι, ουσιαστικά, η αμιγώς ιδεολογική πολιτική των Ιακωβίνων αναδεικνύεται και ως υποκαταστασιακή, φιλοδοξώντας να ανατρέψει σύγκορμο το status quo, και όχι απλώς να ερμηνεύσει την τρέχουσα κατάσταση.
Στις 28 Ιουλίου 1794, εκτελούνται ο Σαιν Ζυστ και στη συνέχεια ο Μαξιμιλιανός Ροβεσπιέρος στην γκιλοτίνα, τερματίζοντας έτσι την περίοδο της «Τρομοκρατίας». Οι λέσχες των Ιακωβίνων κλείνουν βίαια και οι εναπομείναντες θιασώτες του ιακωβινισμού περνάνε στην παρανομία. Οι περισσότεροι από όσους παραμένουν στη Γαλλία, θα κυνηγηθούν από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη. Το βέβαιο είναι πως είτε κριθούν ως ιδανικοί επαναστάτες, είτε ως αήθεις ρέμπελοι, οι Ιακωβίνοι κατόρθωσαν να αφήσουν την υπογραφή τους στην καρδιά της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Δημητράκος Δημήτρης Π., ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΙ ΙΑΚΩΒΙΝΙΣΜΟΣ Γένεση, ακμή και παρακμή του homo ideologicus – κείμενο προδημοσίευση του Επιμέτρου (σε τροποποιημένη και συνοπτική μορφή) στο βιβλίο «Εναντίον του Ρεύματος»
- Higonnet Patrice, «Goodness Beyond Virtue: Jacobins during the French Revolution», εκδόσεις (Harvard University Press, 1998)
- Bax B. Ernest, «Last Episodes of the French Revolution», (Hasket House, 1971)
- Κιτρομηλίδης Πασχάλης, «Η Γαλλική Επανάσταση και η νοτιοανατολική Ευρώπη», (Πορεία, 2000)
Γεννήθηκε στο Λιτόχωρο Πιερίας το 1999. Είναι φοιτητής του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από τον Οκτώβριο του 2017. Στα ενδιαφέροντα και τις δράσεις που αναπτύσσει συμπεριλαμβάνονται θεματικές ενότητες πολιτικής, ιστορίας, φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας, οικονομίας και κριτικής της τέχνης. Συμμετέχει σε πολιτικές προσομοιώσεις, επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες και ασχολείται από την παιδική του ηλικία με το θέατρο. Γνωρίζει αγγλικά και ιταλικά. Στο OffLine Post γράφει ιστορικά θέματα.
