Του Ραφαήλ Νικόλαου Μπελενιώτη,
Η Θεσσαλονίκη στο Μεσοπόλεμο συγκέντρωνε την παρουσία των βιομηχανιών στη Βόρεια Ελλάδα. Τα καπνεργοστάσια εκείνη την εποχή ανθούσαν, με αποτέλεσμα ο καπνεργατικός κλάδος να εξελιχθεί, αφενός σε σημαντικό πυλώνα της παραγωγικής οικονομίας της χώρας, αφετέρου δε να δημιουργήσει την βάση για ένα προλεταριάτο πόλης με προοπτικές ριζοσπαστικοποίησης. Για να κατανοήσουμε όμως το παραπάνω σχήμα, οφείλουμε να ρίξουμε μια ματιά στην Μεσοπολεμική Ελλάδα και ειδικά στη Θεσσαλονίκη.
Η Θεσσαλονίκη και πολλές περιοχές της Μεσοπολεμικής Ελλάδας, πολύ πριν την 4η Αυγούστου του Ιωάννη Μεταξά, αλλά και έπειτα από αυτήν, βρισκόντουσαν μέσα σε έναν βίαιο ταξικό πόλεμο. Η Θεσσαλονίκη ως κύρια Βιομηχανούπολη και «εργατομάνα» βρέθηκε στο τιμόνι αυτού του πολέμου και έχτισε ένα ισχυρό και μαζικό κίνημα, πάνω στα θεμέλια που είχαν βάλει η παλιά οργάνωση της Φεντερασιόν και οι διάφορες μορφές που έλαβε κατά καιρούς η σοσιαλιστική παράδοση της Εβραϊκής κοινότητας.
Το 1928 τα δύο τρίτα των ανθρώπων που απογράφηκαν στην Θεσσαλονίκη πουλούσαν την εργατική τους δύναμης προς επιβίωση, μίσθωναν δηλαδή τα εργατικά τους χέρια. Οι εργάτες αυτοί δούλευαν σε συνθήκες εποχικότητας, εργάζονταν με χαρακτηριστικά δεξιοτεχνίας και υπήρχε καταμερισμός εργασιών ανάλογα με το φύλο.
Η προλεταριοποίηση του πληθυσμού, η πανταχού παρούσα σχετική και απόλυτη φτώχεια και οι πολιτικές αναταραχές στόλιζαν το κάδρο του Μεσοπολεμικού Βορρά. Η Βαριά Βιομηχανία συγκεντρωτικά στην Ελλάδα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη. Τα λαϊκά συσσίτια έτρεφαν 50.000 ανθρώπους την ημέρα.
Κεντρικό χαρακτηριστικό της Μεσοπολεμικής βιομηχανίας της Θεσσαλονίκης υπήρξαν οι συγχωνεύσεις μεταξύ των επιχειρήσεων. Από τις πρώτες συγχωνεύσεις υπήρξαν τα εργοστάσια «Όλυμπος» και «Νάουσα». Το 1930 στον Νομό Θεσσαλονίκης συναντάμε 5.823 βιομηχανικά καταστήματα, που αντιπροσωπεύουν το 40,79% του δευτερογενούς τομέα της Μακεδονίας και το 58,5% της χώρας.
Το πολιτικό προσωπικό των Αθηνών δεν έδειχνε τη πρέπουσα προσοχή για τα πραγματικά προβλήματα του πληθυσμού, της ανεργίας και της φτώχειας. Είχε να αντιμετωπίσει πέρα από τις έριδες των Βενιζελικών με τους Αντιβενιζελικούς και το μεγάλο πρόβλημα της Μετανάστευσης.
Η παρουσία των προσφύγων ενδυνάμωνε εν τέλει την ελληνική οικονομία με μια έννοια ευρύτερη, αφού χάρη σε αυτή εισέρρεαν κεφάλαια με τη μορφή τραπεζικών, βιομηχανικών και προσφυγικών δανείων. Αυτό όμως συντελεστικέ αθόρυβα στο πεδίο της μακροοικονομίας. Το φθινόπωρο του 1922 οι συνέπειες στην καθημερινή ζωή ήταν τρομακτικά έντονες. Η αλλαγή γινόταν διακριτή με την πλημμύρα των προσφύγων στους δρόμους. Αν αντιληφθούμε πως η Ελλάδα με πληθυσμό 5.000.000 κατοίκων δέχτηκε 1.200.000 πρόσφυγες, μπορούμε να αντιληφθούμε το μέγεθος των προβλημάτων που δημιουργούνταν. Οι πρόσφυγες αντιμετώπιζαν πρόβλημα στέγασης και απασχόλησης. Σημειώθηκε εκ μέρους του κράτους μια πολιτική παρέμβασης στους μισθούς και δεν αφέθηκε η σταθεροποίηση της οικονομίας μονάχα στις δυνάμεις της αγοράς.
Με το πέρασμα του χρόνου όμως και την αύξηση του πληθυσμού η φτώχεια αυξήθηκε. Είναι χαρακτηριστικό, αυτό που αναφέρει ο ιστορικός Mazower στο έργο του «Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων»: οι άνδρες περίμεναν στα καφενεία της πόλης και τριγυρνούσαν στα στενά για κανένα σύντομο μεροκάματο και έπειτα ξαναγυρνούσαν στα καφενεία.
Η παρουσία καπνοβιομηχανιών ,όπως σημείωσα στην αρχή, υπήρξε έντονη στην Βόρεια Ελλάδα και ειδικά στη Θεσσαλονίκη. Το 1929 –1933 όμως λόγω του παγκόσμιου οικονομικού κραχ, σημειώθηκε πτώση της διεθνούς ζήτησης καπνού. Η αξία των ελληνικών εξαγωγών μειώθηκε κατά 81% ενώ σημειώθηκε πτώση παραγωγής κατά 50%. Παραμονές του Ελληνο-Ιταλικού πολέμου κατέφευγαν στα συσσίτια 80.000 άνθρωποι, δηλαδή το 1/3 του πληθυσμού της Θεσσαλονίκης.
Η καθίζηση και η κρίση που σημειώθηκε στην Ελληνική οικονομία ήταν φανερή. Οι ελληνικές τιμές σημείωσαν πτώση ακολουθώντας τις παγκόσμιες αγορές.
Οι καλά οργανωμένοι καπνεργάτες ήταν ακόμα και πιο πριν από την καθίζηση εστία σημαντικών αγώνων στην Θεσσαλονίκη. Η Ομοσπονδία Καπνεργατών Ελλάδας έδωσε σημαντικούς αγώνες για τα μισθολογικά, τις συνθήκες εργασίας, τα επιδόματα ανεργίας και την θέσπιση κανόνων για τις εξαγωγές. Το 1919 είχε επιτευχθεί η οκτάωρη εργασία. Όλα αυτά μέσα σε μια αδιάλειπτη πάλη με την εργοδοσία. Το 1920 σημειώνεται μεγάλο κύμα απεργιών. Τον Αύγουστο του 1923 το κράτος διαλύει τα συνδικάτα. Ως το 1929 με το νόμο «Ιδιώνυμο», νόμος που προέβλεπε τιμωρίες για όσους είχαν πεποιθήσεις που στόχευαν στην ανατροπή του «κρατούντος κοινωνικού συστήματος», έγιναν 16.000 συλλήψεις και 3.000 εσωτερικές εξορίες, με τη πρόφαση πως τις συνδικαλιστικές ενέργειες τις υποκινούσαν κομμουνιστές που απεργάζονταν την ανατροπή του καθεστώτος.
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου του Ι. Μεταξά που εγκαθιδρύθηκε το 1936 διέλυσε την Ομοσπονδία Καπνεργατών Ελλάδας υπό την πρόφαση πως αποτελούσε κομμουνιστικό μέτωπο. Ο Γιώργος Καλοχριστιανάκης, Βενιζελικός από την Κρήτη, αρχηγός της αστυνομίας το 1932 στη Θεσσαλονίκη αναφέρει γλαφυρά και λιτά σε επιστολή του, με αποδέκτη έναν κυβερνητικό αξιωματούχο της περιόδου:
«Οι περισσότεροι είναι κομμουνιστές γιατί δεν έχουν ούτε τον άρτο το επιούσιο..»
Όλες αυτές οι διεργασίες στην οικονομική και κοινωνική ζωή μαζί με τις ανάλογες εμπειρίες που είχε αποκομίσει το εργατικό κίνημα τη περίοδο του 1920-30 θα οδηγούσαν στην πανεργατική έκρηξη και στη μεγάλη απεργία των καπνεργατών , τον Μάιο του 1936 στη Θεσσαλονίκη. Μια απεργία με πολλούς επιταφίους, που έμελλε να σημαδέψει και αλλάξει ριζικά τη πορεία του εργατικού κινήματος. Μέχρι σήμερα το μνημείο των καπνεργατών στο Εργατικό Κέντρο Θεσσαλονίκης αποτελεί σημείο αναφοράς των οργανώσεων της αριστεράς, των σωματείων και των εργαζομένων σε όλη τη χώρα.
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Αντώνης Λιάκος «Εργασία και Πολιτική του Μεσοπολέμου», σελ 31-56.
- Χρήστος Χατζηιωσήφ, «Βιομηχανία και απασχόληση», Ιστορία της Ελλάδας του 20ου αιώνα, Μεσοπόλεμος.
- Mark Mazower «Θεσσαλονίκη, Πόλη των Φαντασμάτων», σελ 440-45.
