Του Θεοχάρη Χατζημανώλη,
Τον Μάιο του 1729 γεννιέται στο Στέττιν της Πομερανίας η Σοφία Φρειδερίκη Αυγούστα του μικρού αριστοκρατικού οίκου των Άνχαλτ, μία γυναίκα που επρόκειτο να μείνει στην ιστορία ως «Η Μεγάλη Αικατερίνη».
Έχοντας λάβει την καλύτερη δυνατή μόρφωση της εποχής, η μικρή Σοφία είχε αποδείξει την ευφυία της και την έφεση της στην φιλοσοφία του διαφωτισμού, μίας και τα κύρια πνευματικά επιτεύγματα της εποχής λάμβαναν χώρα στην Γαλλία. Η φιλόδοξη μητέρα της επιζητούσε να της βρει έναν αντάξιο σύζυγο ώστε να αναδείξει τον εαυτό της και να συνετίσει την, κατά την εκτίμησή της, εγωιστική και προβληματική Σοφία. Πράγματι γρήγορα παρέλαβε μήνυμα από το Βερολίνο. Ο τότε βασιλιάς της Πρωσίας, ο εμβληματικός Φρειδερίκος ο Β’, ήθελε να αξιοποιήσει την συγγένεια της Σοφίας με τους τσάρους της Ρωσίας, ώστε να πετύχει ευνοϊκά διπλωματικά αποτελέσματα μεταξύ του πρωσικού βασιλείου και της ρωσικής αυτοκρατορίας, πολλώ δε μάλλον να έχει λόγο στα ρωσικά τεκταινόμενα. Κάθισε ώρες λοιπόν στο δείπνο, μιλώντας με την Σοφία για ποίηση, όπερα και τέχνη και διέκρινε την ευρηματικότητα και την διάνοια του νερού κοριτσιού. Σύντομα αποφασίστηκε ο γάμος με τον διάδοχο του ρωσικού θρόνου Πέτρο Φιόντοροβιτς του οίκου των Χόλσταϊν. Η Σοφία αναχώρησε για την Αγία Πετρούπολη.
Ο Πέτρος δεν υπήρξε μήτε ευφυής, μήτε ικανός, κάτι που σύντομα κατάλαβε η Σοφία μόλις συνάντησε τον νευρικό, ασθενικό και παθολογικά ανώριμο αυτό νεαρό. Η έξυπνη όμως αρραβωνιαστικιά του δεν επρόκειτο να προσκολλήσει στην παράνοια του μέλλοντα συζύγου της. Αν και δεν γνώριζε ρωσικά και ήταν λουθηρανή, ξεκίνησε με υπερβάλλοντα ζήλο να μαθαίνει την νέα γλώσσα και όσα το δυνατόν περισσότερα για το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα. Ξενυχτούσε ανελλιπώς για τις μελέτες της και μία από αυτές τις παγερές ρωσικές νύχτες, αρρώστησε με πνευμονία. Η πνευμονία ήταν τότε προοίμιο θανάτου. Αν και αμφίβολο το αν θα επιβίωνε από την ασθένεια, η φήμη ότι την απέκτησε διαβάζοντας μετά μανίας τα πάντα για την ρωσική κουλτούρα, απογείωσε την φήμη της σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας. Μάλιστα όταν η αυτοκράτειρα Ελισάβετ την ρώτησε αν θα ήθελε να της φέρει κάποιον λουθηρανό ιεροκήρυκα για να την διαβάσει, αυτή επέμεινε να έρθει κάποιος ορθόδοξος ιερέας.
Το 1744 βαπτίζεται ορθόδοξη και λαμβάνει το νέο της όνομα, Αικατερίνη. Λίγο αργότερα παντρεύεται τον Πέτρο, ο οποίος δεν δείχνει καμία εμπάθεια για την Αικατερίνη και ασχολείται με το κυνήγι και τα παιχνίδια (ξύλινα στρατιωτάκια λ.χ.) που λάτρευε. Η πατρότητα του υιού που απέκτησε 10 χρόνια αργότερα ακόμα αμφισβητείται από τους ιστορικούς. Στο μεταξύ αυτά τα 9 χρόνια δεν την επιτράπηκε να φύγει από το παλάτι και να επικοινωνεί με την οικογένεια της, λόγω της ανάρμοστης συμπεριφοράς που είχε επιδείξει η μητέρα της στην αυλή και λόγω της ανάγκης να υπάρξει αρσενικός διάδοχος στον θρόνο. Η Αικατερίνη βρήκε συντροφιά στην αλληλογραφία, με την οποία επεξεργάστηκε τις διαφωτιστικές της ιδέες, αφού επικοινωνούσε με τον Βολταίρο τακτικά.
Μετά τον θάνατο της αυτοκράτειρας Ελισάβετ, στον θρόνο ανέβηκε ο γιος της Πέτρος το 1762. Ο Πέτρος δεν είχε ιδιαίτερη αγάπη και γνώση για τον ρωσικό πολιτισμό, ούτε για την ρωσική πολιτική πραγματικότητα. Αγνόησε τον εν εξελίξει κρίσιμο επταετή πόλεμο, τα δημόσια οικονομικά και σθεναρά επεδείκνυε την γνώση των γερμανικών του και την λουθηρανική του πίστη. Μεταξύ των άλλων ατοπημάτων του, επέλεξε να προβεί το ίδιο έτος στην κήρυξη πολέμου με την ουδέτερη Δανία, λόγω κάποιου ερείσματος που μπορούσε να επικληθεί, σχετικά με τον προσφάτως έκπτωτο οίκο των Χόλσταϊν. Η Αικατερίνη γρήγορα οργάνωσε πραξικόπημα και μέσα σε μία μέρα κατάφερε να διασφαλίσει την αφοσίωση του κλήρου που την έστεψε αυτοκράτειρα ανυπερθέτως το καλοκαίρι του ιδίου χρόνου, του στρατού του οποίου άμεσα ηγήθηκε ώστε να συλλάβουν τον Πέτρο, του ρωσικού λαού στον οποίο εξήγγειλε διάγγελμα και αποθεώθηκε και πολλών αριστοκρατών.
Η Αικατερίνη ήταν πλέον μονάρχης. Είχε βαθιά πίστη στην απολυταρχία και ήταν εκείνη που με ασφάλεια μπορούμε να πούμε διέδωσε τον διαφωτισμό στην Ρωσία. Αμέσως βλήθηκε να ανακαλέσει τα ρωσικά στρατεύματα από όπου και αν βρίσκονταν και να εστιάσει στο ζήτημα των άδειων κρατικών ταμείων. Την οικονομία της Ρωσίας η Αικατερίνη την διαχειρίστηκε με έμφαση στην αγροτική παραγωγή, τις εξαγωγές, την διεξαγωγή πολέμων και την κρατικοποίηση της Εκκλησίας που τότε κατείχε το 10% του ρωσικού πλούτου, ίσως εμπνευσμένη από το προτεσταντικό σύστημα για την σχέση κράτους-εκκλησίας.
Στα εσωτερικά ζητήματα φρόντισε να προβεί σε μικρές αλλά καίριες μεταρρυθμίσεις. Χώρισε την επικράτεια σε διοικητικές μονάδες και προέβη σε δικαστικές μεταρρυθμίσεις. Συνέγραψε την Νακάζ ένα έργο διαποτισμένο από τις αρχές του διαφωτισμού που αφορούσε στο με βάση ποιες αρχές πρέπει να ενεργεί ένας νομοθέτης επί τω έργω. Μερίμνησε για την παιδεία και την διάδοση των τεχνών, εκδίδοντας έργα του διαφωτισμού και προστατεύοντας λόγιους καθώς και ιδρύοντας μεταξύ των άλλων το Ερμιτάζ, που ξεκίνησε ως προσωπική της συλλογή. Στον τομέα της υγείας, τομή για την ιστορία της Ρωσίας είναι η μάχη που έδωσε με την ευλογιά, την ασθένεια που ξεκλήριζε το 1/3 του πληθυσμού που προσέβαλε. Η Αικατερίνη έφερε ιατρούς από την Αγγλία και έχοντας πίστη στις θετικές επιστήμες που άκμαζαν στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού διαφωτισμού, δημιούργησε κέντρα εμβολιασμού σε όλη τη χώρα. Στην ανατολή η αχανής αυτοκρατορία ξεπέρασε τον Βερίγγειο πορθμό και αποίκησε την Αλάσκα, δημιουργώντας την Ρωσική Αμερική. Στα ατοπήματά της συγκαταλέγεται η μεγαλύτερη ρωσική εξέγερση στα χρονικά από Κοζάκους που ζούσαν σε άθλιες συνθήκες υπό την υψηλή φορολογία και την διαρκή επέμβαση της Ρωσίας στις υποθέσεις τους, η οποία έληξε το 1774.
Στην εξωτερική πολιτική αξίζει να αναφερθεί η συμμετοχή της Ρωσίας σε γεωπολιτικές δραστηριότητες που την αναζωογόνησαν. Ο Ρωσοτουρκικός πόλεμος (1768-1774) που έληξε με την συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή έδωσε στην Ρωσία πρόσβαση στην Μαύρη θάλασσα, καθώς απέκτησε λιμάνια και την ελευθερία ναυτικών δραστηριοτήτων στον νότο. Σημαντική βοήθεια έλαβε από τον εραστή της και σπουδαίο στρατιωτικό διοικητή, Γκριγκόρι Ποτέμκιν, έναν ιδιοφυή άντρα με τον οποίο ήταν ερωτευμένη και ο οποίος της προσέφερε τις υπηρεσίες του ανιδιοτελώς. Η αυτοκράτειρα λίγα χρόνια πριν έχει καταστήσει το βασίλειο της Γεωργίας σε ρωσικό προτεκτοράτο, δημιουργώντας ένα νέο κύκλο επιρροής στον νότο. Στο πλαίσιο αποδόμησης της οθωμανικής απειλής η Αικατερίνη έδειξε να ευνοεί το λεγόμενο «ελληνικό σχέδιο» προωθώντας στάσεις ελληνικών πληθυσμών στον Μοριά (λ.χ. ορλωφικά το 1770), αλλά και αργότερα όταν επεξεργάζονταν την ιδέα ανασύστασης της βυζαντινής αυτοκρατορίας υπό την ρωσική πατρωνία. Σίγουρα από τις σημαντικότερες δράσεις της Αικατερίνης είναι ο σταδιακός αφανισμός της Πολωνίας από τον χάρτη (έως τον 20ο αιώνα), έργο που υλοποίησε από κοινού με τον Φρειδερίκο Β’ της Πρωσίας και την Αυστρία. Όλα αυτά διόγκωσαν την αυτοκρατορία δημογραφικά, δημιουργώντας νέες οικονομικές δυναμικές και την κατέστησαν περισσότερο κοσμοπολίτικη.
Στο τέλος της ζωής της η Αικατερίνη είχε κάνει την Ρωσία μία νέα χώρα και μία φοβερή παγκόσμια απειλή. Η γαλλική επανάσταση την έκανε να αποκηρύξει πολλές διαφωτιστικές ιδέες που την είχαν εκφράσει πρωτύτερα και να λογοκρίνει έργα αγαπημένων της διανοητών. Δεν κατάφερε ποτέ να προετοιμάσει τον γιο της κατάλληλα για τον θρόνο, γιατί έδειχνε να ασχολείται περισσότερο με τους εραστές της και να μην του δίνει πρόσβαση στα κρατικά συμβούλια. Έτσι παρακαταθήκη του έργου της δεν ευόδωσε μετά τον θάνατό της 1796 από εγκεφαλικό επεισόδιο, παρά τις προσπάθειες που κατέβαλε ο γιός της Παύλος ο Α’. Έτσι η Ρωσία ανέδειξε τον τελευταίο «μεγάλο» της άνθρωπο.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
- Alexander, John T. Catherine the Great: Life and Legend. (Oxford University Press,1988)
- M. S. Anderson Η Ευρώπη του 18ου αιώνα 1713-1789 (Επίκεντρο, 2012)
Γεννήθηκε στο Λιτόχωρο Πιερίας το 1999. Είναι φοιτητής του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από τον Οκτώβριο του 2017. Στα ενδιαφέροντα και τις δράσεις που αναπτύσσει συμπεριλαμβάνονται θεματικές ενότητες πολιτικής, ιστορίας, φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας, οικονομίας και κριτικής της τέχνης. Συμμετέχει σε πολιτικές προσομοιώσεις, επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες και ασχολείται από την παιδική του ηλικία με το θέατρο. Γνωρίζει αγγλικά και ιταλικά. Στο OffLine Post γράφει ιστορικά θέματα.
