Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής: ο σουλτάνος απείλησε τη Δύση ή η Δύση το σουλτάνο

Του Γιώργου Ναθαναήλ,

Η ταυτότητα του σουλτάνου

Ο Σουλεϊμάν γεννήθηκε το 1494 και πέθανε το 1566 οδηγώντας το στρατό σε μία εκστρατεία στην Ουγγαρία στα 71 του. Έμεινε στην ιστορία ως ένας εξαίρετος σουλτάνος-πολεμιστής. Όμως, το έργο του είναι εξίσου σημαντικό στη διοίκηση, την εκπαίδευση, τη νομοθεσία και τον πολιτισμό τής αυτοκρατορίας. Βρισκόταν στον οθωμανικό θρόνο από το 1520 έως το 1566. Κατέστησε την αυτοκρατορία σημαντική δύναμη, που ανταγωνίστηκε επάξια την παγκόσμια δύναμη της εποχής, την Ισπανία. Το παράδοξο είναι πως έχει περάσει στην ελληνική ιστοριογραφία ως Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής ενώ σε άλλες ως Σουλεϊμάν ο Νομοθέτης ή ο Μεγάλος Τούρκος. Στο παρόν άρθρο θα επικεντρωθούμε στα πολιτικά γεγονότα και στις εκστρατείες του Σουλεϊμάν, στα Βαλκάνια, στις παρυφές της Δύσης και στον Ινδικό ωκεανό.

Λίγα λόγια για την Οθωμανική αυτοκρατορία

Οι Οθωμανοί ήταν φύλο τουρκικό, που έφτασε στη Μικρά Ασία το 13^ο αιώνα πιεζόμενο στρατιωτικά από τους Μογγόλους. Το 1326 θα μπορούσαμε να θέσουμε την τομή έναρξης της ιστορίας του οθωμανικού κράτους, που μετεξελίχθηκε σε αυτοκρατορία, με την κατάκτηση της Προύσας. Οι Οθωμανοί πέρασαν στην Ευρώπη αρχικά το 1345 αλλά δεν εγκαταστάθηκαν μόνιμα. Το 1352 με την κατάληψη του Διδυμότειχου, και της Καλλίπολης 2 χρόνια αργότερα, οι Οθωμανοί ήταν έτοιμοι να εδραιωθούν στα Βαλκάνια. Εν πρώτοις διέλυσαν τα βουλγαρικά κρατίδια το 1363 και το σερβικό κράτος το 1389. Το 1453 κατέκτησαν την πρωτεύουσα της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και το 1461 εξολόθρευσαν και το τελευταίο ελληνικό βασίλειο, της Τραπεζούντας. Ο Βαγιαζήτ Β’ δεν επέκτεινε θεαματικά το οθωμανικό κράτος. Ο διάδοχός του, Σελίμ, έδωσε μία νέα πνοή στην αυτοκρατορία. Επεκτάθηκε προς τα νότια και τα ανατολικά δίνοντας ένα μουσουλμανικό χαρακτήρα στην αυτοκρατορία αφήνοντας πίσω τη ρωμαϊκή ιδέα του Μεχμέτ Β’.

Η άνοδος στο θρόνο κι οι επιχειρήσεις στα Βαλκάνια

Ο Σουλεϊμάν ανήλθε στο θρόνο χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία, αφού δεν υπήρχε κανείς άλλος για να το διεκδικήσει. Σύντομα ο σουλτάνος θα καταλάβει πως όλα όσα συμβαίνουν στην υπόλοιπη Ευρώπη είναι καθοριστικά και για την αυτοκρατορία. Ο θρόνος της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας ήταν κενός κι υποψήφιοι ήταν ο Φραγκίσκος Α’ Βαλουά τής Γαλλίας κι ο Κάρολος Ε’ της Ισπανίας. Ο Μαξιμιλιανός, πρώην αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ήταν παππούς του Καρόλου. Ωστόσο, ο τελευταίος πληρώνοντας αδρά τούς εκλέκτορες, πήρε το θρόνο. Η διχόνοια των Ευρωπαίων βοήθησε το σουλτάνο να καταλάβει το Βελιγράδι, μια πόλη οχυρό τής Ευρώπης και πύλη προς αυτή, στις 30 Αυγούστου του 1521. Ήταν μεγάλη επιτυχία αν αναλογιστεί κανείς πως υπήρξαν δύο αποτυχημένες προσπάθειες παλιότερα από προκατόχους του νεαρού σουλτάνου. Η επόμενη επιτυχία ήταν η κατάληψη της Ρόδου από τους Ιωαννίτες ιππότες, κάτι που βοήθησε στον καλύτερο έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου σκεπτόμενοι πως η Κρήτη, ένα άλλο σημαντικό εμπορικό κέντρο, βρισκόταν υπό βενετική κατοχή.

Με τη μάχη του Μόχατς τον Αύγουστο του 1526 οι Οθωμανοί έκρουσαν τη θύρα της κεντρικής Ευρώπης. Δεν προσάρτησαν την περιοχή γιατί ήταν τελείως ξένη γι’ αυτούς. Προτίμησαν να την καταστήσουν φόρου υποτελής με ηγεμόνα το Ζαπόλια. Ο Φερδινάνδος, αδελφός του Καρόλου, αφού εξελέγη βασιλιάς της Ουγγαρίας εκθρόνισε το Ζαπόλια καταλαμβάνοντας τη Βούδα. Ο Σουλεϊμάν εισέβαλε στην Ουγγαρία το 1529. Ανακατέλαβε τη Βούδα κι ενθρόνισε το Ζαπόλια ξανά. Αυτήν τη φορά συνέχισε μέχρι τη Βιέννη, την οποία πολιόρκησε για 3 εβδομάδες ανεπιτυχώς. Είναι πραγματικά φοβερό να βλέπει κανείς τις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις να συγκρούονται σε πολλά μέτωπα (Κεντρική Ευρώπης, Μεσόγειος και Πελοπόννησος) και τη Γαλλία να συμμαχεί με την Οθωμανική αυτοκρατορία προκειμένου να γλιτώσει από την τεράστια αυτοκρατορία του Καρόλου. Το 1541 ο Ζαπόλια πέθανε και ο Σουλεϊμάν εισέβαλε αμέσως στην Ουγγαρία, την οποία κατέστησε οθωμανική επαρχία. Οι νόμιμοι διάδοχοι του θρόνου μεταφέρθηκαν στην Τρανσυλβανία, οι οποίοι στη συνέχεια ζήτησαν από το σουλτάνο να καταλάβει μια λωρίδα ουγγρικών εδαφών, που κατείχε ο Φερδινάνδος. Το 1543 ο σουλτάνος εξεστράτευσε στην περιοχή εκείνη. Εν τέλει με την ειρήνη του 1547 ο Φερδινάνδος κράτησε τα εδάφη εκείνα αλλά έπρεπε να δίνει ετησίως 30.000 δουκάτα. Ο Σουλεϊμάν προέβη σε αυτήν τη λύση γιατί ήθελε να επικεντρωθεί στο ανατολικό μέτωπο εναντίον του Ιράν.

Ο πόλεμος στον Ινδικό Ωκεανό κι η σημασία του

Ο Σουλεϊμάν πολέμησε εναντίον της δυναστείας των Σαφαβίδων στις περιοχές του σημερινού Ιράκ κι Ιράν. Ωστόσο, υπάρχουν και μάχες που δόθηκαν στον Ινδικό Ωκεανό εναντίον των Πορτογάλων. Τι ήταν αυτό, όμως, που οδήγησε σε ένα μικρής κλίμακας πόλεμο με ζωτική σημασία και για τους δύο αντιμαχόμενους; Το εμπόριο και το κέρδος από αυτό είναι ένας, υπέρ του δέοντος θα έλεγα, αρκετός λόγος για να διεξαχθεί πόλεμος. Ο Vasco de Gamma συνειδητοποίησε ότι ο τρόπος διεξαγωγής του εμπορίου θα άλλαζε μόνο με δυναμικό τρόπο. Έτσι, οι στόλοι των Οθωμανών στην περιοχή προσπαθούσαν να αποτρέψουν την εγκαθίδρυση πορτογαλικών θυλάκων στον Ινδικό καθώς και τη διεξαγωγή εμπορίου με την Ινδία. Το 1538 οι Πορτογάλοι εκδιώχθηκαν από το Αντέν της Υεμένης αλλά οι Οθωμανοί ηττήθηκαν στην πολιορκία του Ντιου τον ίδιο χρόνο. Οι κάτοικοι του Αντέν επαναστάτησαν κι έφεραν τους Πορτογάλους. Οι τελευταίοι ελέγχοντας την Υεμένη διεξήγαν επιδρομές το 1541 στην Ερυθρά θάλασσα καταστρέφοντας τις παράκτιες πόλεις. Όμως, το 1548 το Αντέν πέρασε ξανά στους Οθωμανούς χάρις στις ικανότητες του Piri Reis και του αξιόμαχου στόλου του. Η σημασία αυτού του πολέμου κινήσεων ήταν καθοριστική. Οι Πορτογάλοι ανακαλύπτοντας ένα νέο δρόμο προς την Ασία, ο οποίος ήταν οικονομικότερος για τις ευρωπαϊκές αγορές, ακύρωναν το λεγόμενο δρόμο του μεταξιού, ο οποίος όντας χερσαίος είχε πολύ μεγαλύτερο ρίσκο και κόστος. Συνεπώς, τα οθωμανικά και τα βενετικά συμφέροντα πλήττονταν ανεπανόρθωτα από αυτή την εξέλιξη. Φυσικά, μόνο η Οθωμανική αυτοκρατορία μπορούσε να αντιπαρατεθεί στρατιωτικά και να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της. Η «ήττα» στο πεδίο του Ινδικού μπορεί να ερμηνευθεί ως γενικότερη ήττα των Οθωμανών από τη Δύση. Ενώ στην Κεντρική Ευρώπη οι Οθωμανοί παρομοιάζονται με επικίνδυνους θηρευτές, που απειλούν τους Δυτικούς, και δίνουν την αίσθηση της απόλυτης ακμής της αυτοκρατορίας, στην πραγματικότητα η ίδια η Δύση θα φέρει τη σταδιακή δύση της αυτοκρατορίας.

Βιβλιογραφία:

• The Ottoman empire in the reign of Süleyman the Magnificent, τόμος 1, Συλλογικό έργο, Ministry of Culture and Tourism of the Turkish Republic, Ankara

• Halil Inalcik, Η Οθωμανική αυτοκρατορία: η κλασική εποχή, 1300-1600, μετάφραση: Μιχάλης Κοκολάκης

• The Cambridge History of Turkey, τόμος 2 The Ottoman Empire as a World Power 1453-1603, Συλλογικό έργο

• Δημήτριος Παπασταματίου και Φωκίων Κοτζαγεώργης, Ιστορία του νέου ελληνισμού κατά τη διάρκεια της οθωμανικής πολιτικής κυριαρχίας, κεφ.1: Η πολιτική και στρατιωτική συγκυρία