Του Μίνωα Ράπτη,
Είναι το λογικό σε κάθε περίοδο της πολιτικής ζωής, να κυριαρχεί στη δημόσια σφαίρα η συζήτηση/κριτική απέναντι στην Κυβέρνηση και τον εκάστοτε Πρωθυπουργό. Λίγες φορές βλέπουμε ή ακούμε να αξιολογείται το έργο του Αρχηγού της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης. Πολλοί από αυτούς φτάνουν να γίνουν με τη σειρά τους Πρωθυπουργοί, για άλλους τα φέρνουν οι συνθήκες έτσι ώστε να μην τα καταφέρουν. Για όσους δεν τα κατάφεραν η Ιστορία κάνει λίγες αναφορές, ενώ για όσους τα κατάφεραν εστιάζει στα έργα τους κατά την κυβερνητική τους θητεία. Πάμε λοιπόν να δούμε τους «ξεχασμένους» της Ιστορίας, αλλά και το πώς δρούσαν πολλοί Πρωθυπουργοί προτού να λάβουν στα χέρια τους τα ηνία της χώρας.
Γεώργιος Μαύρος (Αρχηγός της Αντιπολίτευσης 1974-1977)
Ο Γεώργιος Μαύρος αποτελεί μια χαρακτηριστική φιγούρα δημοκράτη πολιτικού του μεσαίου χώρου. Εμβληματική προσωπικότητα του αντιδικτατορικού αγώνα (υπήρξε εξόριστος στη Γυάρο κατά τα χρόνια της χούντας). Συμμετείχε στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας του 1974 στη θέση του Αντιπροέδρου. Ήταν η κυβέρνηση που αποκατέστησε τη δημοκρατία και διεξήγαγε τις πρώτες εκλογές μετά την 7ετια. Το κόμμα του (Ένωσις Κέντρου – Νέες Δυνάμεις) πήρε τη δεύτερη θέση στις εκλογές. Το κόμμα αυτό στην πορεία χάθηκε ανάμεσα στις ιδεολογικές συμπληγάδες της Κεντροδεξιάς ΝΔ και του Κεντροαριστερού ΠΑΣΟΚ, με πολλά στελέχη να δραπετεύουν προς τη ΝΔ και τον ίδιο αρκετά χρόνια αργότερα να συνεργάζεται με το ΠΑΣΟΚ. Η συνεισφορά του στο να οδηγηθεί η χώρα σε δημοκρατική και θεσμική ομαλότητα κατά μια τόσο ευαίσθητη περίοδο θεωρήθηκε καταλυτική για την εδραίωση της δημοκρατίας. Κατά τα υπόλοιπα χρόνια της Μεταπολίτευσης δεν έδρασε με τρόπο ώστε να αφήσει έντονο κάποιο άλλο πολιτικό ή κομματικό στίγμα, παρόλα αυτά όταν πέθανε, κηδεύτηκε με τιμές αρχηγού κράτους.
Ανδρέας Παπανδρέου (Αρχηγός της Αντιπολίτευσης 1977-1981, 1989 και 1990-1993)
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, δραστήριος πολιτικά και πριν την Μεταπολίτευση, ίδρυσε στις 3 Σεπτεμβρίου 1974, το πρώτο σοσιαλιστικό κόμμα στην Ελλάδα, το ΠΑΣΟΚ. Υιοθέτησε έντονα αντιαμερικανική ρητορική, εκφράζοντας έτσι ένα βαθύ αίσθημα της ελληνικής κοινωνίας, και δη της (κέντρο)αριστεράς, ιδιαιτέρως βγαίνοντας από μια στρατιωτική δικτατορία που συνάντησε την ανοχή αν όχι τη στήριξη των ΗΠΑ. Το 1977, και λόγω της διαρροής στελεχών που δέχθηκε από την Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις αλλά και λόγω του αδιαμφισβήτητου επικοινωνιακού χαρίσματος του ίδιου του Ανδρέα Παπανδρέου, το ΠΑΣΟΚ βρέθηκε στη θέση της Αξιωματικής Αντιπολίτευσης. Ήταν οι εκλογές που έμελλε να εδραιώσουν το δικομματικό σύστημα στην Ελλάδα μέχρι την κατάρρευση του το 2012. Η φράση «βυθίσατε το Χόρα» αποτελεί μια από τις πιο χαρακτηριστικές που έχουν ειπωθεί στη σύγχρονη πολιτική ιστορία της χώρας. Λέχθηκε από τον Ανδρέα Παπανδρέου, σε μια διαδικασία διαμόρφωσης ενός σοσιαλιστικού αλλά παράλληλα εθνικού προφίλ πολιτικού, με έντονα τα στοιχεία του λαϊκισμού. Η στρατηγική που ακολούθησε τον οδήγησε στον εκλογικό θρίαμβο του 1981. Εκείνες ήταν οι πρώτες εκλογές της Μεταπολίτευσης που πραγματοποιήθηκε επιτυχώς η εναλλαγή διαφορετικών κομμάτων στην Κυβέρνηση (τα προηγούμενα 7 χρόνια κυβερνούσε η Νέα Δημοκρατία) και λέγεται ότι εδραίωσε την κοινοβουλευτική δημοκρατία, και λόγω του ότι για πρώτη φορά στην Ελλάδα στάθηκε κυβέρνηση με αριστερές καταβολές και ριζοσπαστικές ιδέες. Άλλωστε ήταν έντονα και αντί-δεξιά η στάση του Παπανδρέου και του ΠΑΣΟΚ. «Ο λαός δεν ξεχνά τι σημαίνει δεξιά» ένα από τα βασικά του συνθήματα – για πρώτη φορά σύνθημα κυβερνητικού κόμματος. Ο Ανδρέας Παπανδρέου βρέθηκε ξανά στην Αντιπολίτευση δυο φορές. Το 1989 στην Κυβέρνηση συνεργασίας μεταξύ ΝΔ και Συνασπισμού (ΚΚΕ και ΚΚΕ Εσωτ.) υπό τον Τζανή Τζαννετάκη. Το ΠΑΣΟΚ είχε έρθει δεύτερο στις εκλογές, και τα δυο αντίπαλα κόμματα σχημάτισαν κυβέρνηση συνεργασίας με βραχύ βίο μόνο ολίγων μηνών ώστε να μπορέσουν να οδηγήσουν σε δίκη τον ίδιο τον Παπανδρέου – μεταξύ άλλων – για σκάνδαλα που είχαν ξεσπάσει πρόσφατα, με κυριότερο το σκάνδαλο Κοσκωτά. Αφού μεσολάβησε και η Οικουμενική Κυβέρνηση Ζολώτα (με συμμετοχή και του ΠΑΣΟΚ), ο Ανδρέας Παπανδρέου και το ΠΑΣΟΚ βρέθηκαν ξανά στην Αντιπολίτευση από το 1990 έως το 1993, κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη. Ένας βιολογικά γηρασμένος και εν πολλοίς αδύναμος Παπανδρέου, δεν συγκρίνονταν με τον εαυτό του πριν από 10 μόλις χρόνια.
Κατά την περίοδο αυτή ήρθε η -οριακή κατά μια ψήφο- αθώωση του από το Ειδικό Δικαστήριο, ενώ κλήθηκε να διαχειριστεί κατηγορίες που δέχθηκε από τη Δεξιά ως ηθικός αυτουργός για τις δολοφονίες της 17 Νοέμβρη αλλά και τις σχεδόν ανεξέλεγκτες μαθητικές και φοιτητικές κινητοποιήσεις κατά του σχεδίου Παιδείας της Κυβέρνησης Μητσοτάκη.
Ευάγγελος Αβέρωφ (Αρχηγός της Αντιπολίτευσης 1981-1984)
Ο Ευάγγελος Αβέρωφ, εξελέγη Πρόεδρος της Νέας Δημοκρατίας μετά την συντριπτική ήττα του κόμματος στις εκλογές του 1981 υπό τον Γεώργιο Ράλλη. Είναι ο μόνος έως τώρα εκλεγμένος αρχηγός κάποιου εκ των δυο πάλαι ποτέ μεγάλων κομμάτων που δεν διαγωνίσθηκε ποτέ σε εθνικές εκλογές. Εξέφραζε την πιο συντηρητική πτέρυγα εντός του κόμματος, γεγονός που πολλοί πιστεύουν κατέστησε τη Νέα Δημοκρατία λιγότερο ελκυστική σε ψηφοφόρους του Κέντρου με αποτέλεσμα την ήττα στις Ευρωεκλογές του 1984. Ήδη ο Γιώργος Ράλλης που ηγήθηκε του κόμματος στις εκλογές του 1981 απ’ ότι παραδέχθηκε εκ των υστέρων στα απομνημονεύματά του θεώρησε ότι συνθήματα όπως το «Στις 19 και πάλι Δεξιά» μπορεί να μην τους στοίχησαν τις εκλογές αλλά οδήγησαν μεγαλύτερη μερίδα κεντρώων ψηφοφόρων στις θελκτικές αγκάλες της «Αλλαγής». Αυτό που ο Γιώργος Ράλλης αντιλαμβανόταν ως μετριοπάθεια, ο Αβέρωφ εκλάμβανε ως αδυναμία, πιέζοντας έτσι για συνεργασίες με προσωπικότητες της Ακροδεξιάς και εντάσσοντας στην προεκλογική ρητορική της ΝΔ κατηγορίες ενάντια στο ΠΑΣΟΚ με αντί-κομμουνιστικό πρόσημο και κάνοντας λόγο για το περίφημο «μονοκομματικό κράτος». Ο Αβέρωφ ποτέ δεν απέκτησε την πλειοψηφούσα τάση εντός του κόμματος, η εκλογή του στην προεδρεία σύμφωνα με πολλούς υπήρξε συγκυριακή και όχι συνειδητή απόφαση της τότε Κοινοβουλευτικής Ομάδας. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να συναντήσει εσωκομματική αμφισβήτηση από ισχυρές προσωπικότητες του Κέντρου (όπως ήταν ο Κωστής Στεφανόπουλος αλλά και ο ίδιος ο Γιώργος Ράλλης, που όταν ρωτήθηκε για το τι ψήφισε στις εσωκομματικές εκλογές απάντησε το γνωστό πια «Ουδέν σχόλιο.») σε ο,τι είχε να κάνει με την άκρως συντηρητική ιδεολογία που επέβαλλε, αλλά και με τα προβλήματα υγείας που αντιμετώπισε αργότερα. Έπειτα από πολύμηνη παραμονή του στο εξωτερικό ώστε να διευθετηθούν αυτά θέματα υγείας (και προσωρινή αντικατάστασή του στο εσωτερικό) η ηγετική του εικόνα είχε δεχθεί ανεπανόρθωτη ζημιά. Η ήττα του κόμματος στις Ευρωεκλογές του 1984, μέσα σε ένα κλίμα πόλωσης που αναπτύχθηκε από τον Αβέρωφ ως μόνη ελπίδα του να ανεβάσει την εκλογική επιρροή της ΝΔ, σε συνδυασμό με τα ήδη καταγεγραμμένα προβλήματα υγείας του, έδωσαν το κατάλληλο πάτημα σε κορυφαία στελέχη της παράταξης, όπως ο Αθανάσιος Κανελλόπουλος να τον ωθήσουν προς την παραίτηση.
Κωνσταντίνος Μητσοτάκης (Αρχηγός της Αντιπολίτευσης 1984-1989)
Ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης διαδέχθηκε τον Ευάγγελο Αβέρωφ στην προεδρεία της ΝΔ και στην αρχηγία της αντιπολίτευσης, λαμβάνοντας μεγάλη μάλιστα κοινοβουλευτική στήριξη από τον προκάτοχο του και τις επιρροές του, οι οποίοι προτιμούσαν έναν μετριοπαθή κεντρώο πολιτικό από τον εκλεκτό του Κωνσταντίνου Καραμανλή, επίσης Κεντρώου, Κωστή Στεφανόπουλου. Ο Μητσοτάκης θεωρήθηκε από πολλούς ο «αντί-Ανδρέας». Μετρούσε ήδη δεκαετίες πολιτικής πείρας στις πλάτες του και παρουσιάστηκε ως ο άνθρωπος που είναι κατάλληλος για να νικήσει ένα πολιτικό φαινόμενο όπως ήταν ο Ανδρέας Παπανδρέου. Σε ο,τι αφορά το αντιπολιτευτικό του στυλ, έγινε γρήγορα φανερό ότι η χώρα οδηγούνταν προς μια περίοδο έντονης πόλωσης. Το παιχνίδι έγινε προσωπικό: ο Μητσοτάκης που συμμετείχε στο κόμμα του Γεωργίου Παπανδρέου προ δικτατορίας κατηγορεί για τη σύγκρουση του παλατιού με τον Γέρο της Δημοκρατίας, και κατ’επέκταση για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας τον γιο του, τον Ανδρέα. Σε απάντηση αυτού ήταν που ο Παπανδρέου χαρακτήρισε για πρώτη φορά τον Μητσοτάκη ως Εφιάλτη. Στη συνέχεια ακολούθησε μια σειρά από συγκρούσεις προσωπικού χαρακτήρα και το ήπιο αντιπολιτευτικό κλίμα που είχε ακολουθήσει ως εκείνα τα χρόνια η ΝΔ έδωσε τη θέση του σε μια ραγδαία υποβάθμιση του δημοσίου πολιτικού διαλόγου. Σαφές στίγμα άφησε όμως η ιδεολογική μετατόπιση της Νέας Δημοκρατίας προς το Κέντρο και τον Φιλελευθερισμό. Η ηγεσία του Μητσοτάκη ήταν που καθιέρωσε στις προγραμματικές θέσεις του κόμματος ζητήματα όπως η ιδιωτική πρωτοβουλία, το «συμμάζεμα» του δημοσίου και άλλες χαρακτηριστικές θέσεις του δυτικού νεοφιλελεύθερου δόγματος. Η χώρα οδηγείται το 1985 σε εκλογές εν μέσω συνταγματικής αναθεώρησης (της πρώτης που πραγματοποιεί σοσιαλιστικό κόμμα στην Ελλάδα). Ο Μητσοτάκης καρατομεί από τα ψηφοδέλτια της ΝΔ πάνω από 50 κορυφαία στελέχη, ανάμεσα τους και πολλούς φερόμενους ως ακροδεξιούς, ενώ ο Μητσοτάκης εντάσσει έντονα στην προεκλογική του εκστρατεία την επιλογή του Παπανδρέου να μην επαναπροτείνει τον Κωνσταντίνο Καραμανλή για Πρόεδρο της Δημοκρατίας και αντ’ αυτού να εκλέξει -μέσα από μια αμφισβητούμενη διαδικασία- τον Χρήστο Σαρτζετάκη. Η κυβερνητική φθορά του ΠΑΣΟΚ δεν είναι τέτοια ώστε να του στερήσει τη νίκη, και η ΝΔ οδηγείται ξανά στην θέση της μείζονος αντιπολίτευσης. Όχι δίχως αντιδράσεις. Λίγο καιρό αργότερα ήταν που ο Κωστής Στεφανόπουλος μαζί με άλλους βουλευτές της Νέας Δημοκρατίας ανεξαρτητοποιήθηκαν και ίδρυσαν τη Δημοκρατική Αναγέννηση (ΔΗ.ΑΝΑ), αφού πρώτα είχαν θέσει (ανεπιτυχώς) την ηγεσία Μητσοτάκη στο κόμμα εν αμφιβόλω. Ήταν η πρώτη φορά που ηγέτης της γαλάζιας παράταξης χρειάστηκε να διαχειριστεί μια κατάσταση που προσομοίαζε σε διάσπαση. Λίγο καιρό αργότερα, για προσχηματικούς λόγους ανεξαρτητοποιήθηκε το 1987 και ο πρώην πρωθυπουργός Γιώργος Ράλλης. Η σημαντική επιδείνωση της υγείας του Ανδρέα Παπανδρέου καθώς και αριθμός σκανδάλων που συμπεριελάμβαναν κορυφαίους υπουργούς του ΠΑΣΟΚ και ήρθαν στο φως στα τέλη της δεκαετίας του ‘80, οδήγησαν τη ΝΔ σε τρεις συνεχόμενες εκλογικές νίκες υπό τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη την περίοδο 1989-1990, εν μέσω όμως πολιτικής αστάθειας. Η ΝΔ συμμετείχε σε τρεις κυβερνήσεις εκείνης της περιόδου, λόγω όμως τροποποίησης του εκλογικού νόμου από την τελευταία κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ, μόνο στην τρίτη κυβέρνηση ορκίστηκε Πρωθυπουργός ο Κων/νος Μητσοτάκης και εκμεταλλευόμενος την στήριξη του Κ. Στεφανόπουλου και της ΔΗ.ΑΝΑ.
Μιλτιαδης Έβερτ (Αρχηγός της Αντιπολίτευσης 1993-1997)
Ο Μιλτιάδης Έβερτ υπήρξε ένας εκ των μεγαλύτερων εσωτερικών επικριτών της ηγεσίας Μητσοτάκη και ήταν σχεδόν προδεδικασμένη η απόφαση του να διεκδικήσει τα ηνία του κόμματος. Παρά το γεγονός ότι προσπάθησε με την εκλογή του να σηματοδοτήσει την ενότητα (προτείνοντας και τον προκάτοχο του για Επίτιμο Πρόεδρο της ΝΔ), οι μετέπειτα χειρισμοί του είχαν το αντίστροφο αποτέλεσμα. Σε μια συμβολική -αλλά αμήχανη- στιγμή, συνάντησε τον ιδρυτή του κόμματος και εκ νέου Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κωνσταντίνο Καραμανλή, το επόμενο κι άλας πρωί μετά την εκλογή του. Συναντώντας τον Καραμανλή, ο νέος Πρόεδρος της ΝΔ έσκυψε και του φίλησε το χέρι, κίνηση στην οποία ο Καραμανλής απάντησε πως δεν θέλει ασπασμούς. Η στροφή προς τον «Καραμανλισμό» έγινε και σε ιδεολογικό επίπεδο, όταν σε ομιλία του ο Έβερτ οριοθέτησε τη ΝΔ ως ένα κόμμα «ριζοσπαστικά φιλελεύθερο» (όπως το όρισε και ο ίδιος ο Εθνάρχης) και αποκαλώντας τον Σοσιαλισμό και το Νεοφιλελευθερισμό αντίπαλες ιδεολογίες του κόμματος από διαφορετικές μεριές. Ήταν φυσικό αυτές του οι θέσεις να εκληφθούν ως επιθετικές από στελέχη της Μητσοτακικής πτέρυγας εντός του κόμματος, ενώ η μετριοπαθής μόνο στήριξη του Έβερτ προς τον πρώην πρωθυπουργό σε ο,τι είχε να κάνει με τα υποτιθέμενα σκάνδαλα που σκάλιζε η Κυβέρνηση Παπανδρέου σίγουρα δεν έκαναν το κλίμα καθόλου φιλικότερο. Στρατηγικό λάθος της ΝΔ επί της ηγεσίας Έβερτ θεωρήθηκε και μια διαφαινόμενη υποτίμηση της εκλογής Σημίτη στην πρωθυπουργία και μετέπειτα στην προεδρεία του ΠΑΣΟΚ. Λόγω της εντελώς διαφορετικής δημόσιας παρουσίας που διέθετε ο Κώστας Σημίτης σε σύγκριση με τον προκάτοχο του, ο Έβερτ έκανε το λάθος να τον θεωρήσει εύκολο και διαχειρίσιμο αντίπαλο. Στρατηγικά λάθη τέτοιου τύπου, επικοινωνιακά σφάλματα όπως η μη διεξαγωγή κεντρικής προεκλογικής ομιλίας ή η μέτρια εμφάνιση του Έβερτ στο προεκλογικό ντιμπέιτ καθώς και η πλήρης εξωτερίκευση των εσωκομματικών προβλημάτων της ΝΔ, οδήγησαν σε μια εκ νέου επικράτηση του ΠΑΣΟΚ παρά την τραγωδία στα Ίμια που είχε προηγηθεί τον Ιανουάριο του 1996. Ο Έβερτ αναλαμβάνοντας την ευθύνη για το εκλογικό αποτέλεσμα ανακοίνωσε το ίδιο κι όλας βράδυ την αποχώρηση του από την προεδρεία της Νέας Δημοκρατίας.
Σημείωση: Τυπικά διετέλεσε αρχηγός της αντιπολίτευσης και ο Γιώργος Ράλλης την περίοδο από τις εκλογές του 1981 έως τις εσωκομματικές της ΝΔ τον ίδιο χρόνο. Δεν συμπεριλήφθηκε λόγω του ελάχιστου χρόνου που παρέμεινε στη θέση, την οποία κάλυψε κυρίως τυπικά κι όχι ουσιαστικά.
Στο επόμενο άρθρο: Κώστας Καραμανλής, Γιώργος Παπανδρέου, Αντώνης Σαμαράς, Αλέξης Τσίπρας, Βαγγέλης Μεϊμαράκης
Γεννημένος και μεγαλωμένος από το 1998 στην Αθήνα, προπτυχιακός φοιτητής στο Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης & Πολιτικής Επιστήμης του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης στην Κομοτηνή, στην κατεύθυνση της Πολιτικής Επιστήμης.
