Του Στέφανου Σταγάκη,
Στη διάρκεια κάθε χρόνου, ανάλογα την εποχή, περιμένουμε κάποιες γιορτές, κάποιες αργίες, κάποια δρώμενα. Μια παρέλαση, ένα πανηγύρι, μια παραδοσιακή στολή, το καρναβάλι, αλλά και το βάψιμο των αβγών το Πάσχα, είναι μόνο λίγα από τα άπειρα παραδείγματα εθίμων στη ζωή μας. Το έθιμο έχει συγκεκριμένες χρονικές στιγμές επανάληψής του ή αφορμές εορτασμού και μνήμης συγκεκριμένων στιγμών, και συνδέει ανθρώπους με κοινή γεωγραφική, εθνολογική, θρησκευτική, ή απλώς οικογενειακή συνάφεια. Εκτός από τα ‘κοινά’ σε μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες έθιμα, υπάρχουν και εκείνα με τοπικό χαρακτήρα όπως είναι οι κρητικές μπαλωθιές ή ο σαϊτοπόλεμος, αλλά και τα πιο ιδιαίτερα και προσωπικά που αποτελούν μέρος της οικογενειακής παράδοσης. Μια οικογενειακή συνήθεια μπορεί άνετα να μετεξελιχθεί σε «έθιμο» το οποίο θυμόμαστε κάθε χρόνο ή και συχνότερα.
Το έθιμο είναι, ίσως, η υπενθύμιση μιας ιστορικής συνέχειας πατροπαράδοτων τρόπων, παρόλο που η σύγχρονη ζωή δεν έχει πλέον καμιά σχέση με την εποχή που αυτό δημιουργήθηκε. Η τήρηση ή η αναβίωσή του είναι μια καλή αφορμή να θυμηθούμε τις κοινές ρίζες ή αφετηρίες μιας ομάδας ανθρώπων, είτε ως μέρος της ομάδας, είτε ως απλοί «παρατηρητές». Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο θεωρείται ότι η παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα είναι θεμελιώδεις έννοιες, άρρηκτα συνδεδεμένες με τη ταυτότητα ενός λαού, και βέβαια συντελούν στη συνέχειά του στο χρόνο.
Ας διευρύνουμε λίγο αυτή τη σκέψη κοιτώντας προς το εξωτερικό, προς τους απανταχού μετανάστες οι οποίοι συνήθως προσπαθούν να διατηρήσουν την πολιτισμική τους ταυτότητα κατά το δυνατόν αναλλοίωτη. Θρησκευτικές γιορτές ή σημαντικές για το έθνος τους επέτειοι τους δίνουν την αφορμή να θυμηθούν αυτά που τους ενώνουν, τους κάνουν περήφανους για την καταγωγή τους και αποτελούν μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να δείξουν στο νέο περιβάλλον τους ένα μέρος αυτού του κόσμου και της κληρονομιάς που έφεραν μαζί τους. Είναι φανερό λοιπόν ότι το έθιμο, σε οποιαδήποτε μορφή του, είτε εγχώρια είτε στο εξωτερικό, ευνοεί τη σύσφιξη σχέσεων μεταξύ ανθρώπων ενδυναμώνοντας το στοιχείο της κοινής προέλευσης και το αίσθημα του «συνανήκειν». Η αναβίωση του εθίμου αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων, από διαφορετικές γενιές ή με διαφορετικό υπόβαθρο, με κοινές ωστόσο ρίζες και παραδόσεις.
Κανείς δε γνωρίζει ποια θα είναι η εξέλιξη κάθε εθίμου. Μέσα στο χρόνο, οι συνθήκες, οι άνθρωποι και οι συνήθειές τους αλλάζουν διαρκώς. Συνήθως το έθιμο αντικατοπτρίζει μια σταθερή ανάμνηση του παρελθόντος, ωστόσο αυτό δεν είναι απόλυτο. Με την πάροδο των χρόνων και την απελευθέρωση από τις δεσμευτικές δομές του παρελθόντος, ο άνθρωπος έχει πλέον τη δυνατότητα να επιλέξει την παράδοσή του, τον πολιτισμικό του περίγυρο και τελικά ό,τι ο ίδιος θέλει να κρατήσει στη δική του ταυτότητα. Έχει ενδιαφέρον λοιπόν να δούμε αν αυτή η εξέλιξη θα οδηγήσει στην ισχυροποίηση των εθίμων ή στην αποδυνάμωσή τους, αν θα διευκολύνει την ανάδυση νέων εθίμων, ή αν τελικά δε θα προκαλέσει τίποτα από τα παραπάνω.
