Του Βασίλη Κόττα,
Η περιουσία αποτελεί έννομο αγαθό το οποίο προστατεύεται διεθνώς και συνταγματικώς. Με το άκουσμα του όρου συνήθως καταλαβαίνει κάποιος την υλική μορφή αυτής, συγκεκριμένως η οικία αποτελεί την πρώτη εικόνα του καθενός. Εντούτοις, η άυλη μορφή της περιουσίας, η πνευματική ιδιοκτησία, αποτελεί, εν γένει, μια σημαντική παρακαταθήκη κάθε προσώπου. Το αρνητικό δικαίωμα προστασίας της ιδιοκτησίας από την Πολιτεία παρουσιάζεται στην ελληνική έννομη τάξη, ήδη από τις πρώτες δεκαετίες της πρώτης ελληνικής δημοκρατίας.
Στο Σύνταγμα άρθρο 17§1 αναφέρεται, ότι η «ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του κράτους, τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτήν δεν μπορούν να ασκούνται σε βάρος του Γενικού συμφέροντος». Επομένως, το δικαίωμα στην ιδιοκτησία κρίνεται σχετικώς απόλυτο καθώς περιορίζεται από το γενικό συμφέρον. Ομοίως στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης προστατεύεται το δικαίωμα της ιδιοκτησίας, ειδεμή αναφέρεται ρητώς και η διανοητική ιδιοκτησία (α.17§2). Διεθνώς στο α.1 του Πρώτου Πρωτόκολλο της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου υπό της αποφυγής περιορισμού προστασίας στην υλική ιδιοκτησία, γίνεται χρήση του όρου “περιουσίας”, συμπεριλαμβάνοντας έτσι ειμή των εμπράγματων υλικών δικαιωμάτων και των άυλων γενικής περιουσιακής φύσεως δικαιωμάτων. Η Ελλάδα, ούσα ενταγμένη στην ΕΕ υπόκειται στις άνωθεν νομικές διατάξεις. Επομένως, καίτοι ο όρος “ιδιοκτησία” στο Σύνταγμα δύναται να ερμηνευθεί συσταλτικά, η προστασία διευρύνεται.
Από την πνευματική ιδιοκτησία απορρέουν τα πνευματικά δικαιώματα, φορέας των οποίων είναι ο δημιουργός ενός έργου, και αποκτώνται αυτοδικαίως. Ο νόμος 2121/1993 (όπως τροποποιήθηκε και ισχύει μέχρι και τον νόμο 4531/2018) προβλέπει ότι «οι πνευματικοί δημιουργοί, με τη δημιουργία του έργου, αποκτούν πάνω σ’ αυτό πνευματική ιδιοκτησία, που περιλαμβάνει, ως αποκλειστικά και απόλυτα δικαιώματα, το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του έργου (περιουσιακό δικαίωμα) και το δικαίωμα της προστασίας του προσωπικού τους δεσμού προς αυτό (ηθικό δικαίωμα)». Το περιουσιακό δικαίωμα προσφέρει την εξουσία της οικονομικής εκμετάλλευσης της πνευματικής ιδιοκτησίας, ενώ εμπεριέχει τις πρακτικές της καταγραφής και της διανομής. Είναι δικαίωμα μεταβιβαστό, επομένως ο δημιουργός δύναται εξωτερικεύοντας τη βούληση του να μεταβιβάσει την κυριότητά του, μέσω σύμβασης εκμετάλλευσης (α.13§1). Το ηθικό δικαίωμα, ειδεμή, αποτελεί ένα αμεταβίβαστο δικαίωμα, καθώς το δημιούργημα αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητας του ατόμου (α.12). Κατά τη νομολογία του ΣτΕ 3921/2015 «τα πνευματικά δικαιώματα διατηρούνται επί εβδομήντα έτη μετά το έτος θανάτου του συγγραφέα και παρέχουν στους εκάστοτε διαδόχους του την εξουσία να απαγορεύουν τις, άνευ άδειά τους, εκμετάλλευσης του διανοητικής ιδιοκτησίας». Για τα έργα συνεργασίας η πνευματική ιδιοκτησία διαρκεί όσο η ζωή του τελευταίου επιζώντος δημιουργού και 70 έτη μετά τον θάνατό του (α.30).
Μία ιδιαίτερη μορφή δικαιωμάτων είναι τα συγγενικά (α.46). Συγκεκριμένως, ερμηνευτές ή εκτελεστές καλλιτέχνες (πρόσωπα που ερμηνεύουν ή εκτελούν με οποιονδήποτε τρόπο έργα του πνεύματος) διαθέτουν την εξουσία απόφασης περί εγγραφής, δημοσίευσης σε οποιοδήποτε ηλεκτρονικό και όχι μόνο μέσο, διανομής και εκμίσθωσης. Επίσης, όταν κάποιο τραγούδι (οποιοδήποτε ηχητικό δημιούργημα), που έχει νομίμως εγγραφεί, χρησιμοποιείται για ραδιοτηλεοπτική μετάδοση με οποιονδήποτε τρόπο συνεπάγεται και καταβολή εύλογης αμοιβής στον ερμηνευτή (α.49).
Οι εξουσίες που απορρέουν από το περιουσιακό δικαίωμα είναι αυτές της κατοχής, της μετατροπής, της μετακίνησης, της διάθεσης και της (οικονομικής) εκμετάλλευσης (α.3§1 ν.2121/1993). Τα πνευματικά δικαιώματα βρίσκονται στην κυριότητα του δημιουργού και απαγορεύουν από τρίτους την επέμβαση/εκμετάλλευση, δίχως την απαιτούμενη συγκατάθεση. Το ηθικό δικαίωμα αναφέρεται στις εξουσίες της δημοσίευσης, αναγνώρισης πατρότητας έργου, απαγόρευσης παραμόρφωσης και έλεγχος προσπέλασης (α.4§1). Επακόλουθο του περιουσιακού δικαιώματος είναι το δικαίωμα παρακολούθησης, από το οποίο απορρέει η εξουσία είσπραξης ενός ποσοστού επί του τιμήματος κάθε μεταπώλησης του έργου μετά την πρώτη μεταβίβασή του από το δημιουργό ή για λογαριασμό του, ενώ παραίτηση από το δικαίωμα παρακολούθησης δεν χωρεί.
Η έννομη προστασία, κατά τον ν. 2121/1993 και τον ν. 4481/2017, σε περίπτωση προσβολής των πνευματικών και συγγενικών δικαιωμάτων, αφορά, κατ’ αρχήν, τη συντηρητική κατάσχεση των αντικειμένων που κατέχονται από τον καθ’ ου και αποτελούν μέσο τέλεσης ή προϊόν ή απόδειξη της προσβολής (α.64, α.687 ΚΠολΔ).
Οι αστικές κυρώσεις αναλώνονται στην άρση της προσβολής (όπως απόσυρση από το εμπόριο των εμπορευμάτων) και απαγόρευση μελλοντικής προσβολής κατά 57ΑΚ, καθώς όπως πρελέχθη τα πνευματικά δικαιώματα είναι, αρρήκτως, συνδεδεμένα με την προσωπικότητα του ατόμου. Επίσης, ο δημιουργός (ή κληρονόμοι του) δύναται να ζητήσει αποζημίωση για ηθική βλάβη (59ΑΚ), το οποίο δεν μπορεί να είναι μικρότερο από το διπλάσιο της αμοιβής που συνήθως ή κατά νόμο καταβάλλεται για το είδος της εκμετάλλευσης που έκανε χωρίς την άδεια ο υπόχρεος. Σε περίπτωση ελλείπουσας υπαιτιότητας του τρίτου προσώπου, ο δημιουργός δύναται να αξιώσει το ποσό, το οποίο ελήφθη από την εκμετάλλευση/εμπορευματοποίηση του έργου. Η Πολιτεία δύναται να αποδώσει πρόστιμο των 1000 ευρώ σε πρόσωπα, τα οποία εκμεταλλεύονται, κυρίως μέσω της παράνομης διανομής και εγγραφής, πνευματικά έργα. Παράδειγμα αποτελούν ιστοσελίδες που διανέμουν προγράμματα (κυρίως υπολογιστών), ταινίες και λοιπά, χωρίς την άδεια του δημιουργού. Τέλος, τιμωρείται με φυλάκιση τουλάχιστον ενός έτους και χρηματική ποινή 2.900 έως 15.000 ευρώ, όποιος προχωράει σε εκμετάλλευση έργου, χωρίς την νόμιμη συγκατάθεση ή υπερβαίνει τα όρια αυτής.Καταλήγοντας, σε διεθνές επίπεδο, η προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας πραγματοποιείται, κυρίως, μέσα από την διεθνή Συνθήκη Πνευματικής Ιδιοκτησίας του Παγκόσμιου Οργανισμού Πνευματικής Ιδιοκτησίας (Γενεύη, 1996). Στην Ελλάδα η Συνθήκη τέθηκε σε ισχύ το 2010. Συγκεκριμένως, προβλέπεται, ότι η προστασία επεκτείνεται σε κάθε έκφραση του προσώπου, συμπεριλαμβανόμενης των προγραμμάτων υπολογιστών και των βάσεων δεδομένων (α.3-5). Οι εξουσίες που απορρέουν από τη Συνθήκη για τους δημιουργούς είναι η διανομή (δημοσίευση και αναπαραγωγή του έργου), ενοικίαση (παραγωγή αντιτύπων και πώληση) και επικοινωνία με το κοινό (έλεγχος πρόσβασης στο έργο) (α.6-8).
Πηγές
- Βλαχόπουλος, Σ. (2017). Θεμελιώδη δικαιώματα : ατομικά κοινωνικά και πολιτικά δικαιώματα.
- Δαγτόγλου, Π. (2012). Ατομικά δικαιώματα : Συνταγματικό δίκαιο 4η έκδ.
- Κοτσίρης, Λ. (1999). Δίκαιο Πνευματικής Ιδιοκτησίας.
- Καλλινίκου, Δ. (1994). Τα Θεμελιώδη Θέματα του Νόμου 2121/1993 για την Πνευματική Ιδιοκτησία και τα Συγγενικά Δικαιώματα.
- Νάσκου-Περράκη, Π. (2014). Μηχανισμοί προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου : διεθνείς πράξεις, θεωρία και πρακτική.
- Χρυσανθάκης, Χ. Γ. (1960-). Σύνταγμα : Χάρτης θεμελιωδών δικαιωμάτων της ΕΕ, Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου & πρόσθετα πρωτόκολλα, διεθνές σύμφωνο για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα.
- Χρυσόγονος, Κ. Χ. (2017). Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα.
Απόφοιτος του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης (ΠΕΔΔ) του ΕΚΠΑ με κατεύθυνση Δημοσίου Δικαίου. Το ενδιαφέρον του ως αναλυτής περιέχεται γύρω από το χώρο της θεμελίωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της προστασίας του περιβάλλοντος. Διατελεί δόκιμος αναλυτής στην ιστοσελίδα του Κέντρου Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων και ερευνητής στην Ερευνητική Ομάδα Μεταπολίτευσης - Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του τμήματος ΠΕΔΔ.
