Του Σωτήρη Σωτηρίου,
Οι οικονομικές κρίσεις δεν είναι ένα σπάνιο φαινόμενο στην ανθρώπινη ιστορία. Ο οικονομικός κύκλος συνίσταται από διαρκείς εναλλαγές ανάπτυξης και ύφεσης, δηλαδή οικονομικής προόδου, μεγέθυνσης αλλά και μειωμένης οικονομικής δραστηριότητας. Σε περίοδο ύφεσης, οι συνέπειες, πέρα από εκείνη της «δημιουργικής καταστροφής» κατά τον Schumpeter, είναι δυσμενείς, καθώς αυτή η μείωση της οικονομικής δραστηριότητας οδηγεί σε μείωση της απασχόλησης, της κατανάλωσης και της ζήτησης, καθιστά τη δανειοδότηση δύσκολη, λόγω αφερεγγυότητας και έλλειψης ρευστότητας, μειώνει τις επενδυτικές κινήσεις και γενικότερα συντελεί στην οικονομική οπισθοδρόμηση.
Οι οικονομικές κρίσεις, βέβαια, στην πραγματικότητα, είναι απλά η ορατή εκδήλωση, μια αναπόφευκτη αντίδραση του συστήματος σε στρεβλώσεις που προϋπάρχουν και υποδαυλίζουν την κρίση. Το ερώτημα όμως που απασχολεί ανέκαθεν τις κοινωνίες, είναι για το ποιος έχει τελικά την ευθύνη για την εκδήλωση των οικονομικών κρίσεων. Είναι η πολιτική, οι αγορές ή η οικονομική επιστήμη;
Αναμφίβολα, η απάντηση που δίνεται δεν είναι μία, καθώς για κάθε κρίση τα αίτια εκδήλωσης διαφέρουν. Παρ’ όλα αυτά, αξίζει να αναλυθεί το θέμα και να σημειωθεί ο βαθμός ευθύνης της κάθε μιας.
Η πολιτική και η οικονομία είναι δύο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες, που η μία επηρεάζει βαθύτατα την άλλη. Η πολιτική, όταν αναφέρεται ως υπεύθυνη της εκδήλωσης κρίσεων, σημαίνει ότι υπάρχει μια λανθασμένη διαχείριση, συνειδητά (καθώς οι πολιτικοί έχουν ως στόχο την επανεκλογή τους, και κάποιες επικίνδυνες οικονομικές πολιτικές, όπως οι προσλήψεις στο δημόσιο τομέα, οι αυξήσεις των μισθών και η μείωση των φόρων στην προεκλογική περίοδο, τους φέρνουν πλησιέστερα σ’αυτόν) ή ασυνείδητα (λόγω έλλειψης γνώσης οικονομικών ή λόγω λανθασμένων προβλέψεων). Αυτή η προαναφερθείσα κακοδιαχείριση είναι κατά κύριο λόγο και η βασικότερη αιτία εκδήλωσης κρίσεων δημοσίου χρέους, όπως και στην περίπτωση της Ελλάδας.
Από την άλλη πλευρά, ευθύνη αναμφίβολα έχουν και οι αγορές. Αν και έχει επικρατήσει η ιδέα της θεοποίησης των αγορών, με τους νεοφιλελεύθερους οικονομολόγους να πιστεύουν πως οι κρίσεις οφείλονται αποκλειστικά στην αποτυχία της πολιτικής και όχι των αγορών (policy failure), υπάρχουν κάποιες αδυναμίες. Παρά την πεποίθηση των νεοφιλελεύθερων οικονομολόγων, η οικονομία δε λειτουργεί στο κενό, δε δύναται να είναι αρρύθμιστη και να μην θεμελιώνεται σε θεσμούς. Επίσης, η νεοκλασική υπόθεση των αποτελεσματικών αγορών του Fama, αλλά και των ορθολογικών προσδοκιών του Lukas αμφισβητούνται. Οι αγορές στην πραγματικότητα δεν είναι τέλειες και αυτό το απέδειξε και η πρόσφατη οικονομική κρίση, που πολύπλοκα, ριψοκίνδυνα και αδιαφανή μοντέλα θεωρήθηκαν καλοδεχούμενες καινοτομίες, ενώ τελικά αποτέλεσαν ένα ακόμη αίτιό της.
Ωστόσο, αυτή για την οποία δεν εγείρονταν συζητήσεις τόσο και δεν τις αποδίδονταν ευθύνες ήταν η ίδια η οικονομική επιστήμη. Αδιαμφισβήτητα όμως, η σύγχρονη κρίση προκάλεσε κρίση και στην οικονομική επιστήμη, σε τέτοιο βαθμό που πολλοί έκαναν λόγο για μια “Bad Ideas Bank”. Η σημαντικότερη αρμοδιότητα με την οποία είναι επιφορτισμένη η οικονομική επιστήμη, δεν είναι τόσο η ανάλυση φαινομένων (αίτια και συνέπειες) και η διατύπωση προτάσεων, αλλά η ύπαρξη επιτυχημένων προβλέψεων. Οι οικονομολόγοι στην ουσία είναι «θύματα της ίδιας τους της διαφήμισης», υποστηρίζοντας ότι έχουν τις απαντήσεις για όλες τις προκλήσεις και τα προβλήματα, παρ’ όλα αυτά αυτή η επιστήμη δε διαθέτει το εργαστήρι άλλων επιστημών και γι’αυτό πολλές φορές δεν επιτυγχάνει τις προβλέψεις της.
Μια σημαντική αδυναμία της οικονομικής επιστήμης είναι η διαχρονική σύγκρουση των σχολών σκέψης. Διαφορετικές σχολές σκέψης έχουν προκύψει από ποικίλες εξελίξεις στην οικονομία και ζητούν την πρωτοκαθεδρία, προτείνοντας διαφορετικά συστήματα, διαφορετικούς τρόπους αντιμετώπισης κρίσεων, καθώς ακόμη αποδίδουν διαφορετικά αίτια για την εκδήλωση τους. Ακόμη, μεθοδολογικές αδυναμίες και λανθασμένα συμπεράσματα αποτέλεσαν το διανοητικό υπόβαθρο της κρίσης. Έτσι, η έλλειψη συνοχής και συναίνεσης, αλλά και τα ερευνητικά κενά αποπροσανατολίζουν και προκαλούν σύγχυση στη δημόσια γνώμη, αποδυναμώνουν το ρόλο των οικονομολόγων, δίνουν το άλλοθι στους πολιτικούς να λάβουν εκείνα τα μέτρα που θεωρούν ως βέλτιστα κι επίσης συνιστούν εμπόδιο στην αντιμετώπιση των συνεπειών των κρίσεων. Συνεπώς, η οικονομική επιστήμη είναι αναμφίβολα ένα από τα αίτια εκδήλωσης των κρίσεων και η σύγχρονη κρίση αποτέλεσε ένδειξη αποτυχίας της επιστήμης να την αντιμετωπίσει, παρά το εικαζόμενο τέλος των κρίσεων, αυτή την υπεραισιόδοξη άποψη που είχε υιοθετηθεί.
