Του Διονύσιου Κουσκουλή,
Πριν αποδοθεί ένας ορισμός για τη δημηγορία, ιδίως της αντιθετικής δημηγορίας, αξίζει να σημειωθεί ότι αυτές προέρχονται από τον τομέα της ρητορικής. Στην ουσία, πρόκειται για λόγους, μέσα από τους οποίους προβάλλονται ιδέες, ενώ στις αντιθετικές δημηγορίες αντιπαρατίθενται ιδέες, δηλαδή απόψεις, αντιλήψεις και αξίες προσώπων σχετικά με κάποιο θέμα, με στόχο την εμβριθή ανάλυση των παραπάνω μέσα από τη δημιουργία αγώνων λόγων μεταξύ των εμπλεκόμενων προσώπων. Οι αγώνες λόγοι ονομάζονται οι αντίλογοι μεταξύ των διαδίκων στα δικαστήρια. Δημιουργός της παραπάνω έννοιας πρέπει να ήταν ο Πρωταγόρας, οποίος υποστήριζε ότι κάθε θέμα πρέπει να έχει αντίθετες επιχειρηματολογίες, δηλαδή να επικρατεί το σχήμα λόγος-αντίλογος ή διττοί λόγοι. Στις αντιθετικές δημηγορίες στόχος είναι η επικράτηση ενός από τα δύο επιχειρήματα, τα οποία μέσω της διαλεκτικής μεθόδου και των αντιθετικών σχημάτων αποσκοπούν στη μεταβολή του τρόπου σκέψης των αναγνωστών ή ακροατών. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται ο επιθυμητός αποπροσανατολισμός του αναγνώστη ή ακροατή, ο οποίος αδυνατεί να εξάγει με ασφάλεια συμπεράσματα στηριζόμενος σε αδιάσειστα τεκμήρια.
Παρατίθενται μερικά παραδείγματα από τις δημηγορίες του Θουκυδίδη. Η αντιθετική δημηγορία της Καμάρινας αφορά τη λεκτική διαμάχη μεταξύ του Συρακούσιου Ερμοκράτη και του Αθηναίου Ευφήμου. Η Καμάρινα ήταν αποικία των Συρακούσιων στη Σικελία και κατά τη διάρκεια της σικελικής εκστρατείας αποτέλεσε το μήλο της έριδος μεταξύ Αθήνας και Συρακουσών. Ο Ερμοκράτης, αγορεύοντας στην εκκλησία του δήμου της Καμάρινας ασκεί δριμύτατη κριτική στον ιμπεριαλισμό της Αθήνας, τονίζοντας την υποχρέωση όλων των Καμαριναίων να συσπειρωθούν έναντι της Αθήνας, ώστε να διαφυλαχθεί η ασφάλεια της Καμάρινας και των Συρακουσών. Φαίνεται εξαρχής η διάθεση του Ερμοκράτη να αναιρέσει ενδεχόμενα εχθρικά διακείμενα απέναντί του επιχείρηματα, αναφορικά με την συμπαράταξη στο πλευρό της Αθήνας και της ενδεχόμενης ήττας των Συρακουσών.
Από την άλλη, ο Εύφημος τονίζει τον αμυντικό χαρακτήρα του πολέμου, τον οποίο διεξήγε η Αθήνα, αποκλειστικά εναντίον των Συρακουσών με στόχο αφενός την αποτροπή εγκαθίδρυσης μιας ηγεμονίας από την πλευρά των Συρακούσιων και αφετέρου την υπεράσπιση της ελευθερίας των Σικελιωτών από την αντίπαλη ηγεμονία. Επομένως, κανείς παρατηρεί την επανειλημμένη αναίρεση των επιχειρημάτων του αντιπάλου με στόχο την απόλυτη επικράτηση. Εδώ, Ο Εύφημος προβάλλει την Αθήνα ως σωτήρα και θιασώτη της ελευθερίας των Σικελιωτών.
Αρχικά, θα αναλυθεί η διάταξη των αντιλογιών. Στον Θουκυδίδη, η αρχή της πρώτης δημηγορίας συνδέεται με τη παράθεση των επιχειρημάτων του αντιπάλου, τα οποία θα αναιρεθούν στη συνέχεια από τον αντίπαλο. Με βάση το παράδειγμα της Καμάρινας, ο ομιλητής της πρώτης δημηγορίας υποστηρίζει μια θέση ασκώντας κριτική στον αντίπαλο με στόχο την προληπτική αναίρεση όποιων ενδεχόμενων αρνητικά φορτισμένων απόψεων επικρατούν στο ακροατήριο, αλλά ενδεχομένων και των αντεπιχειρημάτων του αντιπάλου. Η δεύτερη δημηγορία πάντα είναι σημαντικότερη από την πρώτη, επειδή λειτουργεί ως μια αναίρεση της αναίρεσης, καθώς νοείται συνήθως ως μια σφοδρότερη επίθεση έναντι της πρώτης δημηγορίας. Ακόμη, το σχήμα της αναίρεσης μέσω της διαλεκτικής αποσκοπεί αφενός πρώτα στην παρουσίαση των αρνητικών επιχειρημάτων με στόχο την απόδειξη της σαθρότητας των επιχειρημάτων του αντιπάλου, αφετέρου στη τελική παρουσίαση και επικράτηση του θετικού επιχειρήματος. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι η σειρά των επιχειρημάτων (αρνητικά-θετικά) ποικίλει ανάλογα με τις διαλεκτικές σκοπιμότητες του ρήτορα, οι οποίες συνυφαίνονται με τον τρόπο και τη σειρά που παρέθεσε προηγουμένως ο αντίπαλος τα επιχειρήματά του. Προφανώς, η διάταξη του έργου παρουσιάζει αυτή τη πολυπλοκότητα με στόχο τη « ποιοτική» πλάνη, δηλαδή να αναγκάσει τον αναγνώστη να παιδέψει τη σκέψη του, ώστε να καταλήξει σε ένα αντικειμενικό συμπέρασμα.
Η διατύπωση και η επιχειρηματολογία είναι τα δύο επόμενα θέματα που θα μας απασχολήσουν στη συνέχεια. Το σχήμα της αναίρεσης διατυπώνεται με τη χρήση επαναληπτικών λέξεων και εκφράσεων με στόχο τη προβολή μιας επιφανειακά εκλογικευμένης θέασης των πραγμάτων που θα επηρεάσουν τη σκέψη του αναγνώστη.
Στη παράθεση των επιχειρημάτων η χρήση λεκτικών σχημάτων εξυπηρετεί την ανάγκη για αναίρεση και αντιστροφή της αντίπαλης επιχειρηματολογίας, καθώς επίσης και τη μετάλλαξη της οπτικής γωνίας με την οποία ο κάθε ομιλητής προσεγγίζει το θέμα. Στην ουσία, ο Θουκυδίδης επιχειρεί μέσω του αιτιατού σχήματος ανάλυση των πολλαπλών εκδοχών πάνω σε ένα θέμα π.χ. ένας άντρας πεθαίνει σε ένα γυμνάσιο. Για αυτό το δεδομένο ο Θουκυδίδης με τη βοήθεια της αιτιότητας προβαίνει σε ανάλυση των εκδοχών που οδήγησαν στο θάνατο του άντρα, δηλαδή ο άντρας θα μπορούσε να είχε αυτοκτονήσει ή κάποιος κατά λάθος να το σκότωσε, αφού ο άντρας βρέθηκε ξαφνικά εντός του πεδίου βολής. Άλλο στοιχείο της επιχειρηματολογίας ,που χρησιμοποιείται με στόχο τον αποπροσανατολισμό και τη σύγχυση, είναι η στιγμή της θεώρησης, δηλαδή η έμφαση που δίνεται σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους από το κάθε ομιλητή για την εξυπηρέτηση συμφερόντων.
Η επιτυχία της αναίρεσης, επομένως, έγκειται στην εναλλαγή οπτικών γωνιών και χρονικών στιγμών με στόχο τη εξουδετέρωση της οπτικής γωνίας του αντιπάλου. Σ’ αυτό το σημείο αξίζει να εξηγηθεί η έλλογη πιθανότητα, δηλαδή το ενδεχόμενο αποσύνδεσης δυο εννοιών που φαινομενικά έχουν σχέση. Η έννοια αυτή αποτελεί ένα από τα πολλά ρητορικά σχήματα που χρησιμοποιεί ο Θουκυδίδης για να ακονίσει τη παρατηρητικότητα και τη κριτική σκέψη των αναγνωστών.
Όπως έχει γίνει αντιληπτό, τα έργα του Θουκυδίδη χάρη στις δημηγορίες μετατρέπονται σε κράματα ιστορίας και ορθολογικής ρητορικής. Ο Λόγος, πράγματι, λειτουργεί ως βασικό συνδετικό μέσο μεταξύ ιστορίας και ρητορικής. Μέσω της λογικής ο Θουκυδίδης αρέσκεται στην έκθεση ενός ευλογοφανούς επιχειρήματος , η εγκυρότητα του οποίου τείνει να αμφισβητείται από ρητορικά σχήματα, τα επονομαζόμενα λυγίδια, τα οποία ανατρέπουν το λογικοφανές, προβάλλοντας το απροσδόκητο. Στην ουσία, τα λυγίδια είναι μια σειρά από θεμιτές στερεοτυπικές εκφράσεις, οποίες ανάγονται στην εριστική μέθοδο, με στόχο την στρέβλωση και ανατροπή της λογικής.
Μετά και από τη σύντομη περιγραφή ορισμένων βασικών ρητορικών σχημάτων, έφθασε η στιγμή για την ανάλυση της μεθόδου. Η μέθοδος των δημηγοριών στηρίζεται, με βάση και τα παραπάνω, στην αντιφατικότητα. Είναι εύλογο αν απορήσει κανείς πως αυτή η αντιφατικότητα συμβάλλει στην εξεύρεση της αλήθειας ή εάν απλά οδηγεί σε μια παραδοξολογία μέσα από τις διαρκείς αντιφάσεις επί των αντιφάσεων. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο μπορεί , πράγματι, να οδηγήσει σε απώλεια της αλήθειας, όταν, όμως, χρησιμοποιείται με μέτρο, όπως στον Θουκυδίδη, δεν ελλοχεύει αυτός ο κίνδυνος. Δομικό στοιχείο, συνεπώς, της αυτής της θεμιτής αντιφατικότητας είναι η αντιλογία, δηλαδή η ζύγιση των θετικών και αρνητικών επιχειρημάτων με στόχο την αλήθεια, ένα είδος δικαιοσύνης του λόγου. Η αντιλογία απαρτίζεται από το επαναλαμβανόμενο σχήμα της θέσης-αντίθεσης με στόχο την ισχυροποίηση της επιχειρηματολογίας καθενός από τους δύο ομιλητές. Μέσω του σχήματος αυτού όλα τα συγκρίσιμα στοιχεία εναρμονίζονται μεταξύ τους σε μια απόλυτη παραλληλία αντιθετικών ζευγών, δηλαδή θετικό-αρνητικό και ξανά θετικό-αρνητικό. Με τον τρόπο αυτό καταβάλλεται η προσπάθεια εξεύρεσης ενός κοινού παρανομαστή που θα οδηγήσει στην έμμεση επικράτηση του ισχυρότερου επιχειρήματος. Στην επίτευξη του παραπάνω συμβάλλει η χρήση της αριθμητικής ακρίβειας, δηλαδή της απαρίθμησης των συλλογισμών με στόχο την ανατροπή της αντίπαλης επιχειρηματολογίας ή την οικειοποίηση αυτής με στόχο τη τελική επικράτηση. Μέσω της αριθμητικής σύνθεσης απομονώνονται κοινά και συγκλίνοντα στοιχεία κάθε επιχειρηματολογίας κατηγοριοποιούνται και διαγράφονται παντελώς εντέλει από τις επιχειρηματολογίες και των δυο ομιλητών. Πρόκειται για το σχήμα του αναιρείν-ανταναιρείν με στόχο το καθαιρείν.
Ένας, λοιπόν, από τους στόχους είναι, όπως έχει επισημανθεί, η απόδοση όχι έτοιμων συμπερασμάτων, αλλά η καλλιέργεια της κριτικής σκέψης με τη βοήθεια του ορθολογισμού. Επιπλέον, η χρήση των αντιθέσεων και παραλληλισμών βοηθά τον αναγνώστη να επιστήσει τη προσοχή του σε αμφισβητούμενα και καίρια σημεία, τα οποία εξαιτίας των διαφορετικών τεκμηριώσεων που επιδέχονται, συμβάλλουν στην εξαγωγή συμπερασμάτων, ξεχωριστών για το κάθε αναγνώστη, ανάλογα με τον τρόπο που αυτός προσέγγισε και επεξεργάστηκε τα αντιθετικά ζεύγη. Ακόμη, τα διάφορα ρητορικά σχήματα δυσχεραίνουν το επίπεδο κατανόησης των ζευγών με απώτερο στόχο το ακόνισμα της διανοίας. Επιπροσθέτως, οι ρητορικές εκφράσεις μπορεί να προκαλούν σε ένα βαθμό εντυπωσιασμό, αλλά στην ουσία στοχεύουν στην ορθολογική αντικειμενικότητα, δηλαδή στην απόδοση της αντιφατικής επιχειρηματολογίας με μεγαλύτερη σαφήνεια με απώτερο στόχο την αλήθεια.
Ζει στην Θεσσαλονίκη, όπου σπουδάζει Ιστορία και Αρχαιολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο. Γνωρίζει άριστα αγγλικά και γερμανικά, ενώ έχει συμμετάσχει σε μία σειρά προγραμμάτων, σεμιναρίων και επιστημονικών συνεδρίων. Στον ελεύθερο του χρόνο, ασχολείται με την μουσική.
