Του Θεοχάρη Χατζημανώλη,
Αναζητώντας τον χαρακτήρα της δουλείας και την φύση της στην ανθρώπινη ιστορία, πρέπει πρώτα να διερευνήσει κανείς την λειτουργία του οικονομικού συστήματος της αρχαιότητας. Η αρχαία κοινωνία και οικονομία ορίζεται από τις ιστορικές απαρχές της, σε όλη την γεωγραφική της έκταση, από την δουλοκτησία. Η γενική προσέγγιση της ιδιότητας του δούλου, μπορεί βραχυλογικά να οριστεί ως «instrumentum vocale» (ομιλούν εργαλείο) , όπως όριζε ο ρωμαϊκός νόμος. Ο δούλος ήταν άτομο νευραλγικό για την παραγωγή και το αντικείμενο έκφρασης των ενεργειακών οικονομικών ζητημάτων.
Την ανάπτυξη της δουλοκτητικής κοινωνίας μπορούμε να την χωρίσουμε σε δύο φάσεις. Την πρώιμη και την ώριμη. Το πρώιμο δουλοκτητικό σύστημα αφορά τις αρχαιότερες κοινωνίες (περίπου 3000 πχ -7ος αι πχ) και αποσκοπεί κυρίως, είτε στην κάλυψη των βασικών αναγκών, όταν πρόκειται για ιδιωτική κατοχή, είτε για την κατασκευή δημοσίων έργων, όταν λόγος γίνεται για τον κρατικό μηχανισμό. Μετά τον 7ο αιώνα η γενίκευση της χρήσης των νομισμάτων και η άνθηση του ανταγωνιστικού εμπορίου, οδηγεί το οικονομικό σύστημα στην ώριμη φάση του, που σημαίνει την εντατικοποίηση της δουλείας και την αύξηση της ιδιωτικής παραγωγής.
Αξιοσημείωτες πηγές για την δουλεία αποτελούν αρχαία νομικά κείμενα, όπως ο σουμεριανός Κώδιξ του Ουρ-Ναμμούρ (περίπου 2100-2050 πχ) και ο βαβυλωνιακός Κώδιξ του Χαμμουραμπί (περίπου 1700 πχ) αλλά και μεταγενέστερα χιττιτικά κείμενα. Όλα μας δείχνουν την διάκριση μεταξύ ελευθέρων, απελευθερωμένων και υπόδουλων αντρών.
Αρχαία Αίγυπτος
Οι δούλοι στην Αίγυπτο, αιχμάλωτοι πολέμου ή γόνοι δούλων, ήταν ιδιαίτερη περίπτωση του ιδιωτικού βίου και σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να τους συγχέουμε με τους έμμισθους δημοσίους υπαλλήλους που υπολογίζεται πως έχτισαν τα μνημειώδη κτήρια του Παλαιού Αιγυπτιακού Βασιλείου. Βέβαια η ζωή ενός δούλου στην Αίγυπτο πρέπει να σημειωθεί πως ήταν ανώτερη από εκείνη ενός χωρικού. Ασχολούνταν με χειρωνακτικές εργασίες και θεωρούνταν είδη πολυτελείας. Οι δούλοι είχαν δημόσιο χαρακτήρα όταν τίθεντο σε κάποιον ναό ή στην υπηρεσία του Φαραώ. Είχαν περιθώρια ανέλιξης και ασχολούνταν με όλες της πτυχές της συντήρησης του οίκου και της οικιακής οικονομίας. Ενίοτε δούλοι ασχολούνται με πιο δύσκολα επαγγέλματα – αγροκτήματα, ορυχεία. Το εμπόριο δούλων αναπτύσσεται πολύ αργότερα, κατά την ώριμη φάση.
Βιβλικές παραδόσεις
Η Παλαιά Διαθήκη συνιστά πολύτιμη πηγή για τον θεσμικό τρόπο μεταχείρισης των δούλων στο αρχαίο Ισραήλ. Στα βιβλία της Εξόδου, του Λευιτικού και στο Δευτερονόμιον βλέπουμε τον τρόπο αντίληψης των Ισραηλιτών απέναντι στο φαινόμενο της δουλείας. Ένας σκλαβωμένος Ισραηλίτης απελευθερώνονταν μετά από 6-7 χρόνια υπηρεσίας, ενώ ένας ξένος καθίστατο εφάπαξ περιουσία του ιδιοκτήτη του.
Αρχαία Ελλάδα
Στην αρχαία Ελλάδα το ζήτημα του οικονομικού συστήματος αντιμετωπίζει θεσμικά προβλήματα, λόγω της ποικιλίας των σχετικά ανελεύθερων μη-πολιτών στις διάφορες πόλεις-κράτη. Γενικά όμως λόγω της οικονομικής λειτουργίας που επιτελούν όλοι συγκαταλέγονται στο σύστημα της δουλοκτησίας (ή κάποιο πρώιμο σύστημα δουλοπαροίκων, λχ οι είλωτες στην Σπάρτη). Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος είχε διάφορες νομοθετικές διατάξεις για τους δούλους και τον τρόπο με τον οποίο μπορούσαν να τους μεταχειριστούν. Στην αρχαία Αθήνα ο αριθμός των δούλων ήταν υπερβολικά μεγάλος. Αρχικά λόγω της υποδούλωσης ανδρών που αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη τους. Η προοδευτική πολιτική του Σόλωνα με το γνωστό μέτρο της «σεισάχθειας», φρόντισε στην αποκατάσταση του ζητήματος των υπόδουλων Αθηναίων. Κατά την κλασική περίοδο η εντατικοποίηση του εμπορίου και της βιομηχανίας, καθιστά αναγκαία μία δραστήρια και δυναμική δουλοκτητική δημοκρατία, της οποίας τα αποτελέσματα αντικατοπτρίζονται στα πολύ υψηλά επίπεδα παραγωγής στην πόλη της Αθήνας. Ο Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης θεωρούσε πως δούλοι είναι όλοι όσοι δεν συγκαταλέγονται στους Έλληνες και πως η δουλεία είναι μία φυσική κατάσταση, γενετήσιας ανελευθερίας, αναγκαίας για την διεκπεραίωση των χειρωνακτικών εργασιών. Άλλοι μεταγενέστεροι διανοούμενοι και λογοτέχνες τάχθηκαν κατά της δουλείας (Διογένης, Φιλήμων, Αλκιδάμας). Πάντως η κατοχή ενός δούλου ήταν κάτι το αναμενόμενο, ακόμη και για τα φτωχότερα στρώματα της αρχαιοελληνικής και δη αθηναϊκής κοινωνίας.
Αρχαία Περσία
Παραδόξως, σε αντίθεση με τα περισσότερα κράτη της περιόδου, η περσική αυτοκρατορία της δυναστείας των Αχαιμενιδών δεν εφάρμοζε στον κρατικό μηχανισμό της την μαζική δουλεία. Οι κρατικοί εργάτες ήταν έμμισθοι. Οι αναλογικά λίγοι δούλοι ήταν συνήθως αιχμάλωτοι πολέμων και ζούσαν σε σχετική πολυτέλεια. Ο Ηρόδοτος (ο οποίος όμως πρέπει να αναγιγνώσκεται με πολλή προσοχή) αναφέρει την υποδούλωση λαών που επαναστάτησαν κατά των Περσών (Λυδοί, Αιγύπτιοι, Ίωνες), αλλά η μοίρα αυτών δεν παραδίδεται από άλλη πηγή.
Αρχαία Ρώμη
Η ρωμαϊκή εποχή ήταν από πολλές απόψεις μία τομή πάνω στο δουλοκτητικό ζήτημα. Η οικονομία αυτού του διαρκώς επεκτεινόμενου κράτους βασίζονταν ενεργειακά πάνω στους σκλάβους. Ο ρόλος των σκλάβων ορίστηκε νομικά και η λειτουργία του μεθοδεύτηκε σε όλους τους τομείς της κρατικής και ιδιωτικής ζωής. Οι Ρωμαίοι εγκαινίασαν με την δραστηριότητα τους τα μεγαλύτερα σκλαβοπάζαρα και οι εργασίες τους είχαν την ανάγκη μεγάλης συσσώρευσης δούλων. Μία τέτοια μαζική δραστηριότητα των σκλάβων δημιούργησε μία μορφή «ταξικής συνείδησης» τους, η οποία αργότερα οδήγησε σε εξεγέρσεις. Σε αντίθεση με το (συμβατικό) ελληνικό δίκαιο, το ρωμαϊκό δεν ξεχώριζε εθνότητες στους σκλάβους και σε περίπτωση που κάποιος από αυτούς ελευθερώνονταν είχε την δυνατότητα να λάβει το αξίωμα του «Ρωμαίου πολίτη» και το δικαίωμα ψήφου, όχι όμως περαιτέρω αξιώματα. Κατά την ύστερη αρχαιότητα και με την έλευση του χριστιανισμού, η δουλεία άρχισε να φθίνει, καθώς η νέα θρησκεία δεν δέχονταν τον χαρακτηρισμό «Res» για έναν «κατ’εικόνα Θεού» άνθρωπο και κατά τα βυζαντινά χρόνια η δουλεία ελαττώθηκε σημαντικά.
Με το πέρασμα στους μεσαιωνικούς χρόνους και την αλλαγή των οικονομικών και κοινωνικών δεδομένων το δουλοκτητικό σύστημα έδωσε σταδιακά την θέση του στην ευρωπαϊκή φεουδαρχία. Δούλοι εξακολούθησαν να υπάρχουν κυρίως στην ανατολή, αλλά τα οικονομικά δεδομένα δεν μας επιτρέπουν να κάνουμε πλέον λόγο για αμιγώς δουλοκτητικά συστήματα.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Catherine Hezser , Jewish Slavery in Antiquity (Oxford University Press, 2005)
- Thomas Wiedemann, GREEK AND ROMAN SLAVERY (Routledge, 1981)
- Daniel C. Snell, A COMPANION TO THE ANCIENT NEAR EAST (Blackwell, 2005)
- Jennifer A. Glancy, Slavery in Early Christianity (Oxford University Press, 2002)
- Youval Rotman, Byzantine Slavery and the Mediterranean World (Harvard University Press,2009)
- Ian Shaw, THE OXFORD HISTORY OF ANCIENT EGYPT (Oxford University Press, 2003)
- Montanari, Franco, Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας (University Studio Press, 2017)
- Michael von Albrecht, Ιστορία της ρωμαϊκής λογοτεχνίας (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2011)
Γεννήθηκε στο Λιτόχωρο Πιερίας το 1999. Είναι φοιτητής του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από τον Οκτώβριο του 2017. Στα ενδιαφέροντα και τις δράσεις που αναπτύσσει συμπεριλαμβάνονται θεματικές ενότητες πολιτικής, ιστορίας, φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας, οικονομίας και κριτικής της τέχνης. Συμμετέχει σε πολιτικές προσομοιώσεις, επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες και ασχολείται από την παιδική του ηλικία με το θέατρο. Γνωρίζει αγγλικά και ιταλικά. Στο OffLine Post γράφει ιστορικά θέματα.
