Της Λουίζας Παπαδοπούλου,
Ο σεβασμός της αξίας του ανθρώπου αποτελεί υπέρτατη αξία του διεθνούς δικαίου και ακρογωνιαίο λίθο της προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάθε φιλελεύθερης και δημοκρατικής έννομης τάξης. Η αξία του ανθρώπου είναι η απαραβίαστη εκείνη ιδιότητα που τον διακρίνει από τα αντικείμενα δικαίου ή τα άλογα όντα και τον καθιστά φορέα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων (υποκείμενο δικαίου). Παράλληλα, λειτουργεί ως ένας ελάχιστος πυρήνας κατοχύρωσης των κοινωνικών δικαιωμάτων, πέραν του οποίου το κράτος δε μπορεί να επέμβει και να τα περιορίσει. Στην αξία του ανθρώπου ανάγεται και το ειδικότερο δικαίωμα σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας που επιτάσσει την απαγόρευση των βασανιστηρίων, της σωματικής κάκωσης, της βλάβης της υγείας και την άσκηση ψυχολογικής βίας.
Στην εθνική έννομη τάξη, η προστασία της αξίας του ανθρώπου κατοχυρώνεται με το μη αναθεωρητέο άρθρο 2 παρ. 1 και το άρθρο 7 παρ. 2 του Συντάγματος, από το οποίο συνάγεται το δικαίωμα σωματικής και ψυχικής ακεραιότητας. Η κατοχύρωση είναι απαραβίαστη. Δεν υπόκειται σε περιορισμό ή επιφύλαξη νόμου, ούτε επιτρέπει εξαιρέσεις στο πλαίσιο ειδικών εξουσιαστικών σχέσεων και δε δύναται να ανασταλεί κατά το άρθρο 48 παρ. 1 του Συντάγματος. Επιπλέον, σε ενωσιακό επίπεδο, το άρθρο 1 του Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΧΘΔΕΕ) κατοχυρώνει το απαραβίαστο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, το άρθρο 3 την ακεραιότητα του προσώπου και το άρθρο 4 την απαγόρευση των βασανιστηρίων και των απάνθρωπων ή εξευτελιστικών ποινών μεταχείρισης. Τέλος, στο άρθρο 3 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) προβλέπεται η απαγόρευση των βασανιστηρίων και της απάνθρωπης εξευτελιστικής μεταχείρισης. Η απαγόρευση αυτή, είναι απόλυτη ακόμα και στις πιο δύσκολες περιστάσεις, όπως ο αγώνας κατά του οργανωμένου εγκλήματος και της τρομοκρατίας.
Σε συνάρτηση με τα ανωτέρω, παγκόσμιες συμφωνίες όπως η Οικουμενική Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, οι συμβάσεις της Γενεύης, το Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα και η Σύμβαση του Ο.Η.Ε. κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας (1984), αντικατοπτρίζουν τη διεθνή ευαισθησία στην απαγόρευση των βασανιστηρίων και της ανθρώπινης κακομεταχείρισης. Παράλληλα, περιφερειακές συμφωνίες προς την ίδια κατεύθυνση έχουν συναφθεί από Χώρες της Αμερικής, της Ευρώπης και της Αφρικής Τέλος, διεθνώς κατοχυρωμένες αρχές, όπως αυτές του jus cogens ή του customary international law, αντικατοπτρίζουν την απόλυτη απαγόρευση σε παγκόσμιο επίπεδο των βασανιστηρίων και της σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας. Οι συμφωνίες αυτές παρέχουν ένα νομικό πλαίσιο που καθορίζει τα βασανιστήρια και τις άλλες απαγορευμένες μορφές κακομεταχείρισης.
Όμως, παρά τη νομική απαγόρευση των βασανιστηρίων, συχνά κυβερνήσεις ανά των κόσμο χρησιμοποιούν τα βασανιστήρια ως πάγια τακτική του, όπως επισημαίνει ο Γενικός Γραμματέας της Διεθνούς Αμνηστίας, Salil Shetty. «Τα βασανιστήρια όχι απλά υπάρχουν, αλλά ακμάζουν σε πολλές χώρες ανά την υφήλιο. Καθώς αρκετές κυβερνήσεις προσπαθούν να δικαιολογήσουν την χρήση των βασανιστηρίων στο όνομα της εθνικής τους ασφάλειας, οποιαδήποτε πρόοδος πραγματοποιείται στο πεδίο τα τελευταία τριάντα χρόνια, αλλοιώνεται». Από το 1984, ημερομηνία κατά την οποία υπεγράφη η Σύμβαση του Ο.Η.Ε. κατά των βασανιστηρίων και της σκληρής, απάνθρωπης ή εξευτελιστικής μεταχείρισης ή τιμωρίας, 155 χώρες την έχουν επικυρώσει, ενώ 40 κράτη-μέλη δεν την έχουν υπογράψει ακόμα, παρά την ύπαρξη διεθνών νομικών απαγορεύσεων, οι οποίες δεσμεύουν τα κράτη μέλη να σταματήσουν οποιαδήποτε απάνθρωπη κακομεταχείριση. Σοκαριστικό παραμένει το γεγονός που δημοσιοποιήθηκε από τη Διεθνή Αμνηστία το 2014, η οποία διαπίστωσε ότι τουλάχιστον 79 από τα κράτη που έχουν κυρώσει τη Σύμβαση εξακολουθούν να χρησιμοποιούν την τακτική των βασανιστηρίων.
Μία εξόφθαλμη περίπτωση τέλεσης βασανιστηρίων και παραβίασης του διεθνούς δικαίου αποτελεί η λειτουργία των στρατιωτικών φυλακών στο Γκουαντάναμο της Κούβας. Ο πρώην πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζορτζ Μπους, είχε διατάξει την δημιουργία της φυλακής στην αμερικανική ναυτική βάση στην Κούβα μετά την εισβολή από διεθνείς δυνάμεις στο Αφγανιστάν για την ανατροπή των Ταλιμπάν και την εκδίωξη από το αφγανικό έδαφος της Αλ Κάιντα, που είχε εξαπολύσει τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001.
Ως προς το καθεστώς των κρατουμένων στις εν λόγω φυλακές ισχύουν τα εξής: τα αμερικανικά δικαστήρια δεν έχουν ισχύ και δεν προβλέπονται οι ίδιοι νόμοι. Οι κρατούμενοι συνεπώς δεν καλύπτονται από το άρθρο 2 παρ. 1. Της Σύμβασης της Γενεύης «Κάθε Κράτος Μέρος λαμβάνει αποτελεσματικά νομοθετικά, διοικητικά, δικαστικά ή άλλα μέτρα για να προλαμβάνει πράξεις βασανιστηρίων σε κάθε εδαφική περιοχή που υπάγεται στη δικαιοδοσία του», διότι θεωρούνται “ξένη τρομοκρατική οργάνωση’’ (μέλη της Αλ κάιντα και των Ταλιμπάν, non state-actors). Οι κρατούμενοι θεωρούμενοι ως «αιχμάλωτοι πολέμου» δεν υπάγονται γενικώς στην Σύμβαση της Γενεύης και δεν απολαύουν της προστασίας των άρθρων 6 και 7 που προβλέπουν την προκαταρκτική εξέταση της υπόθεσης, κατόπιν άσκηση ποινικής δίωξης, έλεγχο της νομιμότητας της κράτησης και δυνατότητα έκδοσης κατά τους νόμιμους τύπους. Μοναδική δυνατότητά τους είναι να παρουσιαστούν ενώπιον των νεοιδρυθέντων στρατιωτικών δικαστηρίων και να αμφισβητήσουν το καθεστώς βάσει του οποίου κρατούνται, ωστόσο, είναι αμφίβολο αν θα μπορέσουν να προσλάβουν ή να συναντήσουν δικηγόρο για να τους υπερασπιστεί. Σύνηθες είναι Αμερικανός στρατιωτικός να τους βοηθάει να παρουσιάσουν την υπόθεση τους στο δικαστήριο. Υποθέσεις όπως οι Hamdi v. Rumsfeld και Rasul v. Bush ανέδειξαν τον αμφίβολο χαρακτηρισμό των κρατουμένων στο Guantanamo και την αναγκαιότητα προσφυγής στα ομοσπονδιακά δικαστήρια απέναντι σε πρακτικές βασανισμού των κρατουμένων που φτάνουν ακόμα και στην αναγκαστική σίτιση, τη σεξουαλική ταπείνωση και την στέρηση ύπνου. Μέχρι σήμερα, μόλις έξι δίκες έχουν ολοκληρωθεί εκεί τα 18 χρόνια της ύπαρξης της φυλακής.
Στις μέρες μας, απομένουν στο Γκουαντάναμο 41 κρατούμενοι – στην πλειονότητά τους πρόκειται για ανθρώπους στους οποίους δεν έχει απαγγελθεί ουδεμία κατηγορία, αλλά η αποφυλάκισή τους αποκλείεται, διότι θεωρούνται πολύ επικίνδυνοι. Η λειτουργία των φυλακών αυτών έχει προκαλέσει ποικίλες αντιδράσεις της διεθνούς κοινότητας. Η ύπατη αρμοστής του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα Νάβι Πιλάι προέβη στις ακόλουθες δηλώσεις: «Αναγνωρίζοντας πλήρως το δικαίωμα και το καθήκον των κρατών να προστατεύουν τους λαούς και την επικράτειά τους από τρομοκρατικές ενέργειες, υπενθυμίζω σε όλες τις κρατικές εξουσίες των ΗΠΑ την υποχρέωσή τους βάσει του διεθνούς δικαίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα να εγγυώνται ότι οι άνθρωποι οι οποίοι στερούνται την ελευθερία τους δικαιούνται να αναθεωρείται η νομιμότητα του εγκλεισμού τους από δικαστήριο». Το δικαίωμα επικύρωσης από το δικαστήριο της νομιμότητας ή μη της κράτησης των φυλακισμένων στο Γκουαντάναμο (habeas corpus) επιβεβαίωσε το Ανώτατο Δικαστήριο στην υπόθεση Boumediene v. Bush (2008).
Επιπλέον, η Επιτροπή του ΟΗΕ κατά των βασανιστηρίων έχει ζητήσει από τις ΗΠΑ να «πάρουν δραστικά μέτρα για να εξαλείψουν κάθε μορφή βασανιστηρίων από τις δυνάμεις ασφαλείας τους στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ και να κλείσουν το Γκουαντάναμο». Σε ερώτηση που τέθηκε στο Συμβούλιο της Ευρώπης σχετικά με την καταστρατήγηση του διεθνούς δικαίου στο Γκουαντάναμο, η Προεδρία δήλωσε ότι «τα ανθρώπινα δικαιώματα, το δίκαιο περί προσφύγων και το διεθνές δίκαιο για τα ανθρωπιστικά ζητήματα πρέπει να γίνονται σεβαστά και να τηρούνται και κατά την καταπολέμηση της τρομοκρατίας. Η ύπαρξη μυστικών κέντρων κράτησης, όπου κρατούνταν άνθρωποι υπό συνθήκες νομικού κενού, δεν συμφωνεί με το διεθνές δίκαιο για τα ανθρωπιστικά ζητήματα και τα ανθρώπινα δικαιώματα».Ο ίδιος ο Μπαράκ Ομπάμα μάλιστα στη διάρκεια της προεκλογικής του εκστρατείας είχε μιλήσει ανοιχτά για το ‘κολαστήριο της Κούβας’, υποσχόμενος την άμεση απελευθέρωση των παρανόμως φυλακισμένων και την παύση λειτουργίας του ιδρύματος, υπόσχεση που δεν υλοποίησε, λόγω αντιστάσεων από το Κογκρέσο. Ο Πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ υπέγραψε στις 30.01.2018 ένα διάταγμα που δίνει εντολή στον υπουργό Άμυνας των ΗΠΑ, Τζιμ Μάτις να επανεξετάσει την πολιτική, όσον αφορά τις στρατιωτικές φυλακές και να κρατήσει ανοικτές τις εγκαταστάσεις κράτησης στον Κόλπο Γουαντάναμο για λόγουςεθνικής ασφάλειας.
Με βάση τα ανωτέρω, μπορούμε ευχερώς να αντιληφθούμε πως σήμερα, με αφορμή των πόλεμο κατά της τρομοκρατίας και του οργανωμένου εγκλήματος, κυβερνήσεις ανά τον κόσμο επιδίδονται σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ωστόσο, ο σεβασμός του διεθνούς δικαίου και η προστασία της ανθρώπινης αξιοπρέπειας οφείλει να συνιστά το ελάχιστο όριο πέραν του οποίου, οι «αντιτρομοκρατικές» αυτές πολιτικές δεν πρέπει να βρίσκουν εφαρμογή.
Πηγές
- Θεμελιώδη Δικαιώματα, Σπύρος Βλαχόπουλος, Νομική Βιβλιοθήκη ΑΕΒΕ 2017
- Δημόσιο Διεθνές Δίκαιο Εμμανουήλ Ρούκουνας, 2η έκδοση, Νομική Βιβλιοθήκη ΑΕΒΕ
- Alfred McCoy, A question of torture: CIA interrogation, from the Cold War to the War on Terror, Metropolitan Books 2006
- http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=CRE&reference=20070215&secondRef=ANN-01&language=EL&detail=H-2007-0063&query=QUESTION
- http://www.academia.edu/35486921/%CE%9C%CF%85%CF%83%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CF%86%CF%85%CE%BB%CE%B1%CE%BA%CE%AD%CF%82_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%97%CE%A0%CE%91_Guantanamo_Bay_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_Abu_Ghraib.pdf
Γεννήθηκε το 1998 στην Αθήνα. Είναι απόφοιτος των Εκπαιδευτηρίων Δούκα και τριτοετής φοιτήτρια Νομικής στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Οι προβληματισμοί της γύρω από ζητήματα διεθνής πολιτικής την ώθησαν να συμμετάσχει από τα σχολικά χρόνια σε προσομοιώσεις. Τομείς ενδιαφέροντός της αποτελούν το ποινικό δίκαιο και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μέσω της αρθρογραφίας της στην OffLine Post επιθυμεί να μελετήσει σε βάθος επίκαιρα νομικά ζητήματα και να μοιραστεί τις σκέψεις και γνώσεις της σχετικά με αυτά.
