Της Τερψιθέας Παπανικολάου,
Συχνά λέγεται ότι “τα δεδομένα είναι το νέο πετρέλαιο”, υπό την έννοια ότι τα δεδομένα είναι στην εποχή της ψηφιακής επανάστασης ό,τι ήταν το πετρέλαιο για την βιομηχανική επανάσταση: ένας εξαιρετικά πολύτιμος πόρος και κινητήριος μοχλός για την ανάπτυξη πολλών και σημαντικών τομέων της οικονομίας. Σε αντίθεση όμως με το πετρέλαιο, που είναι ένας φυσικός πόρος με περατότητα, τα δεδομένα είναι εν πολλοίς ένα δημιούργημα της ανθρώπινης διανοίας που παράγεται μάλιστα σε ασύλληπτες ταχύτητες και ποσότητες. Χαρακτηριστικό είναι πως σύμφωνα με μια μελέτη της IBM, 90% των δεδομένων που υπάρχουν σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο έχει παραχθεί κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων ετών, ενώ παράλληλα παράγονται 2,5 πεντάκις εκατομμύρια νέα δεδομένα σε καθημερινή βάση. Και όπως ακριβώς το πετρέλαιο χρειάζεται διύλιση και επεξεργασία για να καταστεί αξιοποιήσιμο, το ίδιο συμβαίνει και με τα δεδομένα, και ειδικά με τα περίφημα “μεγάλα δεδομένα” (big data), τα οποία είναι λογικά αδύνατο, αλλά και ασύμφορο να τα επεξεργαστεί ο ανθρώπινος νους χωρίς την βοήθεια των νέων τεχνολογιών.
Εδώ έρχεται στο προσκήνιο η έννοια της εξόρυξης κειμένων και δεδομένων (text and data mining), δηλαδή η διαδικασία αυτοματοποιημένης υπολογιστικής ανάλυσης μεγάλων όγκων πληροφοριών σε ψηφιακή μορφή, όπως κειμένων, ήχων, εικόνων ή δεδομένων, είτε μεμονωμένων είτε σε συνδυασμό μεταξύ τους, για την απόκτηση νέων γνώσεων και τον εντοπισμό νέων, μη γνωστών ως τώρα τάσεων. Οι τεχνολογίες αυτές είναι διαδεδομένες σε όλο το φάσμα της ψηφιακής οικονομίας και αναγνωρίζεται ευρέως η δυνατότητά τους να επωφελήσουν την έρευνα και την καινοτομία, π.χ, μέσω της ανακάλυψης ενός απροσδόκητου μοτίβου αλληλεπιδράσεων μεταξύ πρωτεϊνών που τελικά οδηγεί στην δημιουργία μιας νέας φαρμακευτικής ουσίας ή της πρόβλεψης της μείωσης της τιμής των σιτηρών λόγω μιας ελαφριάς μεταβολής των καιρικών φαινομένων.
Προτού όμως εξεταστούν τα προβλήματα που ενδέχεται να ανακύψουν από την χρήση των τεχνολογιών αυτών σε σχέση με τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, σκόπιμο είναι να εξηγήσουμε τον τρόπο λειτουργίας τους, που μπορεί να συνοψιστεί σε μια διαδικασία που αποτελείται από τα εξής στάδια :
- ταυτοποίηση των εισαγομένων προς ανάλυση υλικών, όπως έργα και δεδομένα που είτε έχουν συλλεχθεί μεμονωμένα είτε βρίσκονται οργανωμένα σε μια προυπάρχουσα βάση δεδομένων
- αντιγραφή σημαντικού ποσοστού του προς ανάλυση υλικού, που περιλαμβάνει:
α) προεπεξεργασία του υλικού μέσω μετατροπής του σε μηχανικά αναγνώσιμη μορφή, συμβατή με την τεχνολογία που θα χρησιμοποιηθεί, ώστε να μπορούν να εξαχθούν δομημένα δεδομένα
β) πιθανώς, όχι όμως απαραίτητα, μεταφόρτωση του προεπεξεργασμένου υλικού σε μια πλατφόρμα, ανάλογα με την χρησιμοποιούμενη τεχνολογία
3) εξαγωγή των δεδομένων;
4) ανασύνθεση των δεδομένων και εξεύρεση νέων γνώσεων ή τάσεων, οι οποίες αποτυπώνονται στο αποτέλεσμα αυτής της επεξεργασίας.
Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, οι ερευνητικοί οργανισμοί βρίσκονται αντιμέτωποι με ανασφάλεια δικαίου αναφορικά με το αν και το υπο ποιές προϋποθέσεις επιτρέπεται να προβαίνουν
σε εξόρυξη κειμένων και δεδομένων χωρίς να χρειάζεται η λήψη προηγούμενης άδειας από τους δικαιούχους και ενδεχομένως η καταβολή δίκαιης αποζημίωσης, καθώς σε κάθε στάδιο της διαδικασίας, ανάλογα με τις τεχνικές και την έκταση της εξόρυξης είναι δυνατόν να λάβουν χώρα διαφορετικές παραβάσεις του δικαίου πνευματικής ιδιοκτησίας (Οδηγία 2001/29/ΕΚ για την εναρµόνιση ορισµένων πτυχών του δικαιώµατος του δηµιουργού και συγγενικών δικαιωµάτων στην κοινωνία της πληροφορίας και Οδηγία 1996/9/ΕΟΚ για την νομική προστασία των βάσεων δεδομένων). Πρώτα όμως πρέπει να αποσαφηνιστεί πως αυτό που προστατεύεται ως έργο πνευματικής ιδιοκτησίας δεν είναι η ιδέα του δημιουργού καθεαυτή, αλλά η αποτύπωση του πνευματικού περιεχομένου σε ορισμένη μορφή που διαθέτει πρωτοτυπία. Τα “γυμνά”, μεμονωμένα δεδομένα από την άλλη, δεν συνιστούν προστατευόμενο περιεχόμενο, καθώς δεν διαθέτουν πρωτοτυπία. Αυτό που προστατεύεται είναι οι βάσεις δεδομένων, των οποίων η πρωτοτυπία έγκειται στην επιλογή και διευθέτηση των επιμέρους στοιχείων με συστηματικό ή μεθοδικό τρόπο.
Καταρχήν, η αντιγραφή των προς ανάλυση υλικού, ακόμη και σε μικρό ποσοστό, μπορεί να συνιστά παραβίαση του δικαιώματος αναπαραγωγής ενός έργου, ειδικά στην περίπτωση δημιουργίας αντιγράφου μηχανικά αναγνώσιμου. Το ίδιο μπορεί να συμβεί κατά την διαδικασία μεταφόρτωσης του προεπεξεργασμένου υλικού και κατά το στάδιο εξαγωγής των δεδομένων, καθώς ορισμένες τεχνολογίες εξόρυξης περιλαμβάνουν λογισμικό ανίχνευσης δεδομένων ( data crawling) με ανάλυση του υλικού κατευθείαν από την πηγή προέλευσής του. Πρόβλημα όμως ενδέχεται να ανακύψει, αναφορικά με τις βάσεις δεδομένων, όχι μόνο λόγω παραβίασης του δικαιώματος αναπαραγωγής, αλλά και λόγω παραβίασης του δικαιώματος ειδικής φύσεως του δημιουργού της βάσης δεδομένων, το οποίο συνίσταται στο δικαίωμα του να απαγορεύει την εξαγωγή ή/και την επαναχρησιμοποίηση του συνόλου ή ουσιώδους μέρους του περιεχομένου της βάσης, εφόσον η απόκτηση και ο έλεγχος του περιεχομένου αυτού καταδεικνύουν ουσιώδη ποιοτική ή ποσοτική επένδυση του δημιουργού. Τέλος, ενώ το τελικό προιόν της εξόρυξης δεν παραβιάζει δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, καθώς συνήθως αναφέρει το αποτέλεσμα της εξόρυξης και δεν περιλαμβάνει αποσπάσματα του επεξεργασθέντος υλικού, η σύγχρονη ερευνητική πρακτική επιβάλλει, για λόγους επαληθευσιμότητας του αποτελέσματος, την αποθήκευση των πηγών προέλευσης του υλικού και την παρουσίασή τους κατ’ελάχιστον σε ομότιμους ερευνητές. Μια τέτοια ενέργεια ενδεχομένως να συνιστά παραβίαση του δικαιώματος παρουσίασης έργων στο κοινό.
Ενώ το ισχύον δίκαιο της ένωσης δεν προβλέπει κάποιον ειδικό περιορισμό ή εξαίρεση από τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας σχετικά με την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων, προβλέπει ήδη ορισμένες εξαιρέσεις και περιορισμούς που ενδέχεται να τύχουν εφαρμογής. Πιο συγκεκριμένα, χρήσιμη θα μπορούσε να φανεί η εξαίρεση που καλύπτει τις προσωρινές πράξεις αναπαραγωγής με μεταβατικό ή παρεπόμενο χαρακτήρα που αποτελούν αναπόσπαστο και ουσιώδες τμήμα μιας τεχνολογικής μεθόδου και δεν έχουν καμία ανεξάρτητη οικονομική σημασία. Χρήσιμη επίσης μπορεί να φανεί η εξαίρεση της χρήσης του έργου κατά την επιστημονική έρευνα, καθώς και η εξαίρεση της αναπαραγωγής από φυσικό πρόσωπο για ιδιωτική χρήση, και στις δύο όμως περιπτώσεις υπό τον όρο μη επιδίωξης εμπορικού σκοπού. Ωστόσο, οι εν λόγω εξαιρέσεις και περιορισμοί έχουν προαιρετικό χαρακτήρα για τα κράτη-μέλη και δεν προσαρμόζονται επαρκώς στη χρήση των τεχνολογιών στον τομέα της επιστημονικής έρευνας. Επιπλέον, στις περιπτώσεις στις οποίες οι ερευνητές έχουν νόμιμη πρόσβαση σε περιεχόμενο, για παράδειγμα μέσω συνδρομών σε εκδόσεις ή αδειών ανοικτής πρόσβασης, οι σχετικοί όροι των αδειών μπορεί να αποκλείουν ρητά την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων.
Ο ενωσιακός νομοθέτης, λαμβάνοντας υπόψιν τους ανωτέρω προβληματισμούς, επιχείρησε να άρει την ανασφάλεια δικαίου που περιβάλλει τις τεχνικές εξόρυξης κειμένων και δεδομένων, καθώς έτσι υπονομεύεται η ανταγωνιστικότητα της Ένωσης ως χώρου έρευνας και καινοτομίας σε ένα σύγχρονο περιβάλλον όπου η έρευνα διεξάγεται ολοένα και περισσότερο με τη συνδρομή της ψηφιακής τεχνολογίας. Έτσι, τον Σεπτέμβριο του 2016 η Επιτροπή εξέδωσε πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην ψηφιακή ενιαία αγορά, με ρητή αναφορά για πρώτη φορά, στο άρθρο 3, σε εξαίρεση που αφορά την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων.
Η προτεινόμενη ρύθμιση έχει ως εξής :
“Τα κράτη μέλη προβλέπουν εξαίρεση στα δικαιώματα που προβλέπονται στο άρθρο 2 της οδηγίας 2001/29/ΕΚ (δικαίωμα αναπαραγωγής), στα άρθρα 5 στοιχείο α) (δικαίωμα του δημιουργού βάσης δεδομένων για αναπαραγωγή αυτής) και 7 παράγραφος 1 (δικαίωμα ειδικής φύσεως του δημιουργού βάσης δεδομένων)της οδηγίας 96/9/ΕΟΚ και στο άρθρο 11 παράγραφος 1 της παρούσας οδηγίας (προστασία των εκδόσεων Τύπου σχετικά με τις ψηφιακές χρήσεις) σχετικά με τις αναπαραγωγές και τις εξαγωγές που πραγματοποιούνται από ερευνητικούς οργανισμούς με σκοπό την εξόρυξη κειμένων και δεδομένων από έργα ή άλλο υλικό στα οποία έχουν νόμιμη πρόσβαση για τους σκοπούς της επιστημονικής έρευνας”.
Κατά πόσον όμως συνεισφέρει πράγματι μια τέτοια ρύθμιση στην προώθηση της έρευνας και της καινοτομίας; Ως θετικά στοιχεία αποτιμούνται ο υποχρεωτικός χαρακτήρας της ρύθμισης, που σημαίνει την υποχρεωτική της πρόβλεψη στην νομοθεσία των κρατών μελών, καθώς και η παρακάτω αναφορά του άρθρου στη μη εφαρμοσιμότητα οποιασδήποτε συμβατικής πρόβλεψης που απαγορεύει τέτοιες τεχνικές, Ωστόσο, ακόμα και αν περιλαμβάνει τόσο εμπορικούς όσο και μη εμπορικούς σκοπούς, μοναδικοί επωφελούμενοι από την εξαίρεση είναι οι ερευνητικοί οργανισμοί, που βάσει του προοιμίου της πρότασης οδηγίας είναι τα πανεπιστήμια και ερευνητικά ιδρύματα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα που εξυπηρετούν σκοπούς δημοσίου συμφέροντος. Δεδομένου ότι υπολογίζεται ασήμαντη οικονομική ζημία των δικαιούχων πνευματικής ιδιοκτησίας, κρίνεται σκόπιμη η επέκταση της εξαίρεσης και σε άλλες κατηγορίες, όπως ορισμένες start-up εταιρείες και ιδρύματα πολιτιστικής κληρονομιάς ή και ακόμα σε οποιονδήποτε έχει νόμιμη πρόσβαση στο προστατευόμενο περιεχόμενο.
Συμπερασματικά, η προτεινόμενη ρύθμιση παρουσιάζει αρκετά προβλήματα, καθώς δεν αίρει την ανασφάλεια δικαίου και δεν εξυπηρετεί επαρκώς τον σκοπό της αξιοποίησης μιας τεχνολογίας που μπορεί να αλλάξει ριζικά την ταυτότητα της έρευνας στην Ένωση, Ωστόσο, η διαβούλευση και ψήφιση αυτής της πρότασης οδηγίας δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη, επομένως υπάρχουν περιθώρια τροποποίησης της.
Πηγές
- Αντωνόπουλος, Β.-Γιοβαννόπουλος, Ρ.-Κοτσίρης, Λ., Δίκαιο Διανοητικής Ιδιοκτησίας (Βιομηχανική- Πνευματική)
- European Copyright Society (2017), General Opinion on the EU Copyright Reform Package
- Geiger, C., Frosio, G., Bulayenko, O.(2017), CEIPI Opinion on the European Commission’s Proposal to Reform Copyright Limitations and Exceptions in the European Union
- Geiger, C., Frosio, G., Bulayenko, O.(2018, The Exception for Text and Data Mining (TDM) in the Proposed Directive on Copyright in the Digital Single Market – Legal Aspects
- McDonald, D., Kelly, U. (2012), The Value and Benefit of Text Mining to UK Further and Higher Education
- Rosati, E. (2018), The Exception for Text and Data Mining (TDM) in the Proposed Directive on Copyright in the Digital Single Market – Technical Aspects
- Stamatoudi, I. (2016), ‘Text and Data Mining’, in Irini Stamatoudi (ed.), New Developments in EU and International Copyright Law
- Triaille, J.P., De Meeûs d’Argenteuil, J, De Francquen, A. (2014), Study on the legal framework of text and data mining (TDM)
- Triaille, J.P., Dusollier, S.- Depreeuw, S.-Hubin, J.-Coppens, F.-de Francquen, A., Study on the application of Directive 2001/29/EC on copyright and related rights in the information society
