Του Θεοχάρη Χατζημανώλη,
Η κατάρρευση της εποχής του χαλκού είναι ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της ιστορίας, με τρομερές μεθοδολογικές δυσκολίες τόσο για τους αρχαιολόγους, όσο και τους ιστορικούς και τους κοινωνικούς αναλυτές.
Το χρονικό έχει ως εξής: μεταξύ των ετών 1200 – 1150 πχ πολλά σπουδαία κρατικά συγκροτήματα της Μεσογείου, όπως αυτό των Χετταίων, των Μυκηναίων, των Ασσυρίων και φυσικά των Αιγυπτίων, ξαφνικά εξαφανίζονται ή μεταβάλλονται εξωφρενικά, μέσα σε εκπληκτικά μικρό χρονικό διάστημα. Λαοί με προηγμένο πολιτισμό, με υπερβολικά καινοτόμα για την εποχή τους συστήματα οργάνωσης και διοίκησης και με σπουδαία μνημειώδη αρχιτεκτονική δράση, απλώς χάνουν την προγενέστερή τους πολιτική μορφή και εκπίπτουν. Μέσα σε αυτό το διάστημα των 50 ετών οι αρχαιολόγοι ανακαλύπτουν υλικά κατάλοιπα που δηλώνουν κατεστραμμένες ή καμένες πόλεις, συχνά χωρίς ενδείξεις εποικισμού. Το εξαιρετικά προηγμένο διεθνές εμπόριο παύει, η αγγειοπλαστική επιστρέφει σε προγενέστερα καλλιτεχνικά επίπεδα, η κατασκευή μεγάλων κτηρίων σταματάει και το κυριότερο: χάνεται παντελώς ο γραπτός λόγος. Ορισμένα επαγγέλματα σταματούν να υφίστανται και σε ορισμένες περιπτώσεις εικάζεται πως η ίδια η ικανότητα γραφής εξαφανίζεται. Μαζί με αυτά και οι κεντρικές κυβερνήσεις.
Η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρουμε τι συνέβη με βεβαιότητα και οδήγησε σε αυτή την ξαφνική πτώση των πολιτισμών του χαλκού και την επόμενη παλινδρόμηση τους από προηγμένους πολιτισμούς σε εμβρυϊκούς πολιτισμούς. Αυτό που μπορούμε να κάνουμε με βάση την σύγχρονη έρευνα είναι να ελέγξουμε επιμελώς τα ήδη υπάρχοντα στοιχεία και να οδηγηθούμε σε εικασίες και όχι σε συμπεράσματα.
Η Αίγυπτος:
Η Αίγυπτος ήταν αδιαμφισβήτητα το σπουδαιότερο κράτος του τότε αρχαίου κόσμου. Ένα κράτος που στην εποχή του χαλκού έφτασε σε επίπεδα υλικού πλούτου που η ιστορία δεν θα τα ξανασυναντούσε για πολλούς αιώνες μέχρι την κλασική εποχή. Ο ποταμός Νείλος εξασφάλιζε εύφορα χωράφια και ισχυρό πρωτογενή τομέα, τα ορυχεία στον νότο απέφεραν τεράστιες ποσότητες χρυσού και το κράτος διέθετε οργανωμένη συγκεντρωτική γραφειοκρατικού χαρακτήρα εξουσία, κραταιό ιερατείο, στρατό, επιστημονικό δυναμικό, άρτια καλλιτεχνική δραστηριότητα , σταθερή εμπορική παρουσία και μεγάλη γεωπολιτική επιρροή.
Οι Χετταίοι:
Στην λεγόμενη Ανατολία (το μεγαλύτερο μέρος της σημερινής Τουρκίας) υπήρχε μία οργανωμένη μιλιταριστική αυτοκρατορία, την οποία διαφέντευαν οι λεγόμενοι Χιττίτες ή Χάττι ή Χετταίοι. Αυτοί εκτός από ισχυρό στράτευμα ήλεγχαν την κύρια πηγή χαλκού για ολόκληρη την χάλκινη εποχή, την Κύπρο. Φέρεται να είχαν επίσης εργοτάξιο κασσίτερου, υλικό αναγκαίο για την κατασκευή μπρούτζου (Μπρούτζος; Κράμα χαλκού και κασσίτερου) , υπόθεση που αν αληθεύει, δεδομένης της σπανιότητας του υλικού στον πλανήτη μας τους καθιστά τους μοναδικούς παρόχους κασσίτερου για την περιοχή της Μεσοποταμίας και της ανατολικής Μεσογείου. Επίσης ήταν ο μόνος λαός που μπορούσε να συγκρουστεί με τους Αιγυπτίους.
Οι Μυκηναίοι:
Στην περιοχή της νότιας Ελλάδας, στην Κρήτη, στα νησιά του Αιγαίου και σε τμήματα της μικράς Ασίας ζούσε το πρωτοελληνικό φύλο των Μυκηναίων. Ως οργανωμένη κοινωνία με κεντρική (ή επιμέρους συγκεντρωτικές) εξουσία, οι Μυκηναίοι ήταν οι μεσάζοντες του αρχαίου κόσμου. Ήταν κυρίως ναυτικοί, που διέθεταν τα πλοία τους για το τότε διεθνές εμπόριο και εσωτερικά είχαν επενδύσει στον δευτερογενή τομέα, εισάγοντας προϊόντα από άλλα κράτη και μεταποιώντας τα μέσω των σύνθετων «βιομηχανιών» τους σε νέα χρηστικά προϊόντα. Ήταν επίσης γνώστες πολύπλοκων δημιουργικών μοτίβων, είτε στην αρχιτεκτονική, είτε στις μικροτεχνίες, ενώ κατασκεύαζαν πολύ επιβλητικά οχυρωματικά έργα.
Όλοι όμως αυτοί οι πολιτισμοί παρά την εξαιρετικά σύνθετη και επιτηδευμένη (πολλές φορές ζηλευτή από σύγχρονα κρατικά μορφώματα) σύστασή τους, έμελλε να εξαφανιστούν και οι επόμενοι αιώνες να απωλέσουν τα κεκτημένα των προκατόχων τους. Τα πιθανά αίτια ποικίλλουν, αλλά το επικρατέστερο είναι η υπόθεση ότι η ίδια τους η άριστα δομημένη οργανωτικά κοινωνία και η αλληλεξάρτηση τους, τους οδήγησε σε αφανισμό.
Οι λαοί της εποχής του χαλκού δεν είχαν απόλυτη αυτάρκεια, όπως συμβαίνει και για τα σύγχρονα κράτη. Βάσιζαν την οικονομική τους λειτουργία στο εμπόριο, το οποίο είχε ζωτική ακόμα σημασία για την διατήρηση και την συντήρηση της κρατικής τους οργάνωσης. Τα δύο σημαντικότερα μέταλλα, ο χαλκός και ο κασσίτερος, συνήθως δεν συνυπήρχαν σε ένα κράτος, επομένως το εμπόριο για την κατασκευή μπρούντζου ήταν κοινωνικό δομικό κέλευσμα. Μία εμπορική κρίση θα σήμαινε εύκολα την κατάρρευση των συμπλεγματικών οικονομικών εξαρτήσεων που χαρακτήριζαν την οικονομική βάση των κρατών. Και η οικονομική βάση ενός κράτους, είναι και η μόνη βάση του.
Πέραν του εμπορίου η σύνθετη δομή έχει και πολιτική, στρατιωτική και πολιτιστική βάση. Πολιτικά κάνουμε λόγο για έναν απολυταρχισμό στο σύστημα, όμοιο του οποίου δεν έχουμε ξαναδεί σε καμία απολύτως μεταγενέστερη ιστορική εποχή. Κάθε οικονομική δραστηριότητα, κάθε παραγωγή και κάθε συναλλαγή (ιδίως στην Αίγυπτο όπου οι πηγές είναι περισσότερες) ορίζονταν, κατευθύνονταν και ελέγχονταν από την κρατική εξουσία. Τι συμβαίνει όμως όταν η κρατική εξουσία σταματά να ελέγχει ή έστω να ελέγχει όπως αρμόζει; Η όποια ξαφνική και μεγάλη οικονομική ύφεση σήμαινε δυσκαμψία του συστήματος και επηρέαζε τόσο την στρατιωτική ελίτ όσο και την πνευματική ελίτ. Στον στρατό τον πρώτο λόγο έχουν οι άμαξες, άρματα που επανδρώνουν αριστοκράτες πολεμιστές με πολύχρονη εκπαίδευση, όπως περίπου, θα έλεγε κανείς, οι ιππότες στον ευρωπαϊκό φεουδαρχικό μεσαίωνα. Στις πνευματικές εργασίες το επιτήδευμα της γραφής το ασκούν οι γραφείς, που συνιστούν μία κλίκα που αφιερώνει τη ζωή της στην μελέτη των γραμμάτων και είναι χρήσιμοι στην συντήρηση ενός γραφειοκρατικού κρατικού συστήματος. Τι συμβαίνει όμως, όταν δεν υπάρχουν πόροι για την πληρωμή των γραφέων και την κατασκευή αρμάτων; Έτσι φαίνεται πώς πιθανότατα η σύνθετη εξειδίκευση των πραγμάτων υπό την αυστηρή κρατική εποπτεία, που άλλοτε ήταν η πανάκεια του υλιστικού ευδαιμονισμού, έγινε ο μεγαλύτερος εχθρός του κράτους σε μία μεγάλη περίοδο ύφεσης.
Όλα αυτά δείχνουν πώς πιθανά στήθηκε ένα ντόμινο, έτοιμο να εξαλείψει τις αυτοκρατορίες της εποχής του χαλκού. Τι έριξε όμως το πρώτο κομμάτι;
Στην Ουγκαρίτ οι αρχαιολόγοι ανακάλυψαν μία επιστολή σε σφηνοειδή γραφή η οποία διάβαζε: «Πατέρα, ιδού, τα πλοία των εχθρών ήρθαν· οι πόλεις κάηκαν και κάνανε φριχτά πράγματα στην χώρα μου· δεν γνωρίζει ο πατέρας μου ότι τα όλα στρατεύματα και οι άμαξές μου βρίσκονται στην χώρα των Χετταίων και όλα τα πλοία μου στην γη της Λούκκα (Λυκία- σημερινή νοτιοδυτική Τουρκία) ; Έτσι η χώρα αφέθηκε μόνη της· Ας το ξέρει ο πατέρας μου: τα επτά πλοία του εχθρού που έφτασαν εδώ μας προκάλεσα μεγάλη καταστροφή». Αυτή η έκκληση για βοήθεια από τον ένα άρχοντα στον άλλον παρ’όλα αυτά δεν παραδόθηκε ποτέ. Βρέθηκε ακόμα να ψήνεται στον κλίβανο από τους αρχαιολόγους. Και γύρω από αυτήν βρέθηκαν τα καταρημαγμένα ερείπια της Ουγκαρίτ και ένας κατακλυσμός από βέλη και καμένα κατάλοιπα. Είναι από τις ελάχιστες και σημαντικές επιστολές που προμηνύουν την καταλυτική παρουσία εισβολέα στην καταστροφή μιας εποχής.
Οι «λαοί της θάλασσας» όπως μνημονεύονται σε αιγυπτιακές πηγές είναι ένα αινιγματικό εχθρικό στρατιωτικό κίνημα που διαδραμάτισε πιθανότατα ρόλο εναύσματος για την πτώση της εποχής του χαλκού, χωρίς αυτή η υπόθεση να ακυρώνει την εξίσου βάσιμη πιθανότητα οι «λαοί της θάλασσας» να ήταν ένα σύμπτωμα της προαναφερθείσας κρίσης και όχι ένα αίτιο. Οι Αιγύπτιοι κάνουν λόγο για πολλές και ένδοξες αιματηρές μάχες εναντίον τους, στις οποίες βγήκαν νικητές, αλλά δεν ξέρουμε κατά πόσο αυτές οι μαρτυρίες είναι προπαγάνδα ή πρόκεινται για πραγματικά συμβάντα. Το σίγουρο είναι πως δεν σταμάτησαν τις επιδρομές, γιατί απλούστατα κανένας δεν τις σταμάτησε. Η αυτοκρατορία των Χετταίων δέχτηκε πολλά μοιραία χτυπήματα από στρατιωτικές επιχειρήσεις αυτή την περίοδο, το ίδιο και οι μυκηναίοι και πολλές πόλεις της Συρίας. Όσο για την ταυτότητα των «λαών της θάλασσας» δεν μπορούμε να είμαστε βέβαιοι για το αν είναι μακρινοί εισβολείς, νεοσύστατες εσωτερικές δυνάμεις, επαναστάτες ή έστω και απλήρωτοι μισθοφόροι, ούτε καν ενιαίο κίνημα.
Σε κάθε περίπτωση είμαστε επιφυλακτικοί και αναζητούμε νέα στοιχεία. Βάσιμες πιθανότητες είναι και οι σεισμοί, οι ξηρασίες και οι ηφαιστειακές εκρήξεις που ενδεχομένως προκάλεσαν κλιματικές αλλαγές, μειωμένες παραγωγές σοδειάς, πείνα και διάρρηξη του κοινωνικού ιστού ή μεταναστεύσεις εποικιστικού χαρακτήρα. Στα ελληνικά πράγματα η μεταγενέστερη φιλολογική παράδοση κάνει λόγο για την «κάθοδο των Δωριέων» ή αλλιώς την «Επιστροφή των Ηρακλειδών» για την οποία επίσης δεν γνωρίζουμε αν είχε χαρακτήρα αριστοκρατικού εμφυλίου, κοινωνικής επανάστασης ή ετερογενούς εισβολής, ούτε ακόμα το αν συνέβη στην πραγματικότητα κάποια «κάθοδος».
Η κατάρρευση της εποχής του χαλκού είναι βέβαιο πως θα συνεχίσει να αναζητά τα ερείσματα της ιστορικής και αρχαιολογικής έρευνας έως ότου να φωτιστεί ο πιο σκοτεινός «μεσαίωνας» στην ιστορία της ιστορίας.
ΠΗΓΕΣ:
- Robert Drews, The End of the Bronze Age (Princeton University Press, 1995)
- Sherratt S, Sea Peoples and the Economic Structure of the Late Second Millennium in the Eastern Mediterranean (Israel Exploration Society, 1998)
- Yasur-Landau, Assaf. , The Philistines and Aegean Migration at the End of the Late Bronze Age (Cambridge University Press, 2010)
- Christoph Bachhuber, R. Gareth Roberts , Forces of Transformation The End of the Bronze Age in the Mediterranean (Oxbow Books, 2009)
- Francois Lefèvre, Ιστορία του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου (Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα, 2016)
Γεννήθηκε στο Λιτόχωρο Πιερίας το 1999. Είναι φοιτητής του τμήματος Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης από τον Οκτώβριο του 2017. Στα ενδιαφέροντα και τις δράσεις που αναπτύσσει συμπεριλαμβάνονται θεματικές ενότητες πολιτικής, ιστορίας, φιλοσοφίας, κοινωνιολογίας, οικονομίας και κριτικής της τέχνης. Συμμετέχει σε πολιτικές προσομοιώσεις, επιστημονικά συνέδρια και ημερίδες και ασχολείται από την παιδική του ηλικία με το θέατρο. Γνωρίζει αγγλικά και ιταλικά. Στο OffLine Post γράφει ιστορικά θέματα.
