Του Βασίλειου Κόττα,
Η ανάγκη σύνταξης μιας Σύμβασης Δικαιωμάτων για τα άτομα με ειδικές ανάγκες (στο εξής η «Σύμβαση») είχε αναγνωριστεί αρκετά χρόνια πριν. Ωστόσο, μόλις το 2000 απέστειλε η πρώην Επιτροπή Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αίτημα στον Επίτροπο να προχωρήσει σε θεσμοποίηση της προστασίας των δικαιωμάτων των ΑμΕΑ, σε συνεργασία με τον Ειδικό Εισηγητή για την Αναπηρία της Επιτροπής για την Κοινωνική Ανάπτυξη.
Ενώ προηγήθηκαν ορισμένες Συμβάσεις από τη Διεθνή Οργάνωση Εργασίας (37/1933 και 102/1952) όπου αποτυπώθηκαν θέματα, όπως οι συντάξεις αναπηρίας και τα ελάχιστα όρια κοινωνικής ασφάλισης, η πιο σημαντική Σύμβαση είναι η υπ’ αριθμ. 168/1988, η οποία είναι αφιερωμένη στα ΑμΕΑ, χωρίς όμως να περιέχει εξειδικευμένες κατευθύνσεις. Το περιεχόμενό της «αναλώνεται» στην αναφορά της υποχρέωσης των κρατών να συντάξουν σχέδιο επαγγελματικής αποκατάστασης όλων των ΑμΕΑ σε εθνικό επίπεδο, την εξασφάλιση της επαγγελματικής εκπαίδευσής τους και τη λήψη γενικών μέτρων. Το Γραφείο του Επιτρόπου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, προχώρησε στη σύσταση ενός τέτοιου σχεδίου, ενώ η ad hoc Επιτροπή της Γενικής Συνέλευσης ξεκίνησε τις εργασίες της το 2002. Παρ’ όλα αυτά, η σημαντικότερη Σύμβαση είναι αυτή των Δικαιωμάτων των ΑμΕΑ. Η Σύμβαση ΑμΕΑ και το Πρωτόκολλο υιοθετήθηκαν με την Απόφαση 61/611/2006 της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ. Μέχρι σήμερα, 177 κράτη μέρη έχουν κυρώσει τη Σύμβαση, ενώ μόλις 92 το Πρωτόκολλο. Η Σύμβαση υιοθετήθηκε στο ευρωπαϊκό δίκαιο με την απόφαση του Συμβουλίου της ΕΕ 2010/48/ΕΚ. Πλέον έχει μεταφραστεί, εκτός από την ελληνική γλώσσα και στην ελληνική νοηματική, αλλά και στη γλώσσα Braille.
Σκοπός της Σύμβασης είναι η προαγωγή, προστασία και εξασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των ΑμΕΑ, ενώ δίνεται ο ορισμός της κοινωνικής ομάδας ως «(τα άτομα) εκείνα που έχουν μακροχρόνια σωματικά, ψυχικά, διανοητικά ή αισθητήρια εμπόδια, που, σε αλληλεπίδραση με διάφορα εμπόδια, μπορούν να παρεμποδίσουν την πλήρη και αποτελεσματική συμμετοχή τους στην κοινωνία, σε ίση βάση με τους άλλους». Η Σύμβαση συνεχίζει, δίδοντας τους ορισμούς για τις έννοιες της επικοινωνίας, γλώσσας, διάκρισης βάσει αναπηρίας, εύλογης προσαρμογής και καθολικού σχεδιασμού. Οι αρχές που διέπουν τη Σύμβαση είναι ο σεβασμός της αξιοπρέπειας, η μη διάκριση, η πλήρης ένταξη στην κοινωνία, η ισότητα ευκαιριών, πρόσβασης και φύλου και ανάπτυξης των παιδιών με αναπηρίες. Οι υποχρεώσεις των κρατών συνοψίζονται στη δέσμευση υιοθέτησης νομοθετικών και διοικητικών μέτρων για την εφαρμογή της Σύμβασης, στην κατάργηση βλαβερών μέτρων που συντελούν σε διακρίσεις, στην πολιτική και κοινωνική ένταξη των ΑμΕΑ, στην πρόταξη της εφαρμογής της Σύμβασης και στην κατά τόπο αυτοδιοίκηση, προαγωγή τεχνολογικού και εκπαιδευτικού εκσυγχρονισμού προς όφελος των ΑμΕΑ. Παράλληλα, ο σεβασμός των πολιτιστικών, οικονομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων τους, η συνεργασία με άλλα κράτη στο συγκεκριμένο θέμα αλλά και η ισονομία και νομική προστασία (κατά οποιασδήποτε διάκρισης) για τα ΑμΕΑ αποτελούν πρωτίστης σημασίας υποχρεώσεις των συμβαλλόμενων κρατών. Θετικό κρίνεται, επίσης, ότι δεν θεωρείται διάκριση όταν λαμβάνονται μέτρα υπερ των ατόμων με αναπηρία. Στο α. 33§2 και §3 αναφέρεται η δημιουργία εθνικών μηχανισμών, οι οποίοι σε συνεργασία με την κοινωνία των πολιτών προκρίνονται να παρακολουθούν για την εφαρμογή της Σύμβασης, ενώ το α. 34 αναφέρεται στην ίδρυση Επιτροπής για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρίες.
Εν συνεχεία, τα άρθρα 6 και 7 αφορούν τις «αδύναμες» ομάδες ατόμων σε μια κοινωνία, ήτοι τις γυναίκες και τα παιδιά. Δίδεται με ιδιαίτερο ύφος η έμφαση στη διασφάλιση των θεμελιωδών δικαιωμάτων αυτών και στην εξειδίκευση της πρόνοιας ανάλογα με τις ανάγκες του κάθε παιδιού με αναπηρία. Η κοινωνική ευαισθητοποίηση, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την πλήρη εφαρμογή της Σύμβασης, αποτυπώνεται στο α. 8. Η αφύπνιση ξεκινάει σε οικογενειακό επίπεδο και μετακυλίεται στην κοινωνία. Στο α. 20 της Σύμβασης, στο οποίο προβλέπεται η διευκόλυνση μετακίνησης των ΑμΕΑ, με την υποβοήθηση της τεχνολογίας, αντικατοπτρίζεται μια αισιόδοξη προσπάθεια, χωρίς όμως συγκεκριμένες υποχρεώσεις και κυρώσεις. Και αυτό διότι στο άρθρο 20 προβλέπεται ότι όλα τα σήματα στα κτίρια πρέπει να είναι γραμμένα και στη γλώσσα Braille, η οποία συχνώς απουσιάζει. Τα κράτη, τέλος, οφείλουν να εξασφαλίσουν τα κατάλληλα μέτρα πρόσβασης στο χώρο εργασίας τους και γενικώς σε κάθε ιδιωτικό χώρο. Το συγκεκριμένο άρθρο συνδέεται, αρρήκτως, με το α. 19 στο οποίο προβλέπεται η ανεξαρτησία μετακίνησης, όπως η ελευθερία επιλογής τόπου διαμονής.
Περαιτέρω, τα Συμβαλλόμενα κράτη είναι υποχρεωμένα να εξασφαλίζουν την αποτελεσματική πρόσβαση στη δικαιοσύνη, καταρτίζοντας το προσωπικό ασφαλείας να δύναται να εξυπηρετήσει τα ΑμΕΑ (α. 13). Η ελευθερία γνώμης (α. 21) είναι υποχρέωση του κράτους όπως και η διευκόλυνση της χρήσης των «ειδικών» γλωσσών. Ειδική πρόνοια δίδεται στα παιδιά με αναπηρίες με την πρόβλεψη για απομάκρυνση από οικογένειες που αδυνατούν να ανταποκριθούν στις ανάγκες τους. Περισσότερο φαίνεται αυτή η μέριμνα στα άρθρα 24 έως 25, όπου και προστατεύεται το δικαίωμα πρόσβασης στο εκπαιδευτικό σύστημα (με σκοπό την πραγμάτωση της κοινωνικής ένταξης), απαιτείται ιδιαίτερη μεταχείριση εντός του σχολικού χώρου (όπως η διδασκαλία σε «ειδικές» γλώσσες), και εξασφαλίζεται η πρόσβαση στο εκάστοτε σύστημα υγείας (στόχος η πλήρης ανεξαρτησία στην κοινωνική τους ζωή α. 26). Πλήρης ανεξαρτησία και πλήρωση της ισότητας μεταξύ των πολιτών είναι το ζητούμενο και στο α. 27 που καθορίζει το δικαίωμα στην εργασία και τα επιμέρους εργασιακά δικαιώματα με ίσους όρους με τους υπολοίπους πολίτες. Η πρόσβαση σε κοινωνικά προγράμματα και σε ένα ανεκτό επίπεδο ζωής κατοχυρώνεται στο α. 28 και ειδικώς για τα παιδιά και τις γυναίκες. Όλα τα παραπάνω δικαιώματα αποτελούν εγγυήσεις για το α. 29, όπου προβλέπεται γενικώς η ισότιμη πρόσβαση των ΑμΕΑ στη δημόσια ζωή αλλά και πολιτιστικές δραστηριότητες (αθλητισμός, δρώμενα, χώρους ψυχαγωγίας, χώρους για παιδιά).
Ωστόσο, η Σύμβαση, θεωρώ, ότι υιοθετήθηκε, αργοπορημένως, από τον ΟΗΕ. Τα προβλήματα αναξιοκρατίας και έλλειψης πρόνοιας ήταν γνωστά για χρόνια. Παρ’ όλα αυτά αν και ελήφθη η απόφαση υπογραφής της άνωθεν Σύμβασης, φαίνεται τόσο από τα γενικά σχόλια όσο και από την ανάγνωση υποθέσεων που απασχόλησαν την Επιτροπή ότι η ευαισθητοποίηση των κρατών δεν είναι αρκετή. Η εργασία υπερ της εφαρμογής της Σύμβασης θα πρέπει να εντατικοποιηθεί στο εσωτερικό των κρατών σε συνεργασία με ΜΚΟ και μηχανισμούς ελέγχου. Επίσης, η συνεργασία με άλλα όργανα του ΟΗΕ θα ενίσχυε αυτήν την προσπάθεια, όπως π.χ. η συνεργασία με το Συμβούλιο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Ύπατου Αρμοστή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου.
Καταλήγοντας, δύο πράγματα άξια αναφοράς, προς τη σωστή κατεύθυνση, είναι η ίδρυση θέσεως το 2003 Ειδικού Εισηγητή για θέματα αναπηρίας και η έκβαση μίας εκ των υποθέσεων, που έχει εξετάσει η Επιτροπή κάνοντας χρήση της Σύμβασης. Βάσει αυτής, όπου ένας προσφεύγων κατηγορούμενος για ποινικό αδίκημα, εγχειρίστηκε στη σπονδυλική του στήλη κατά τη διάρκεια της προφυλάκισής του. Η εγχείρηση είχε αποτέλεσμα να υποστεί εγκεφαλικό με συνέπειες στη σπονδυλική του στήλη. Το ιατρικό πόρισμα συνιστούσε να μεταφερθεί σε κατ’ οίκον περιορισμό, κάτι που δεν έγινε αποδεκτό. Η παραμονή του στη φυλακή, λόγω ελλειπουσών υπηρεσιών και εγκαταστάσεων, επιδείνωσαν την κατάστασή του, οδηγώντας σε αναπηρία του. Η Επιτροπή διέκρινε παραβίαση του άρθρου 9§1, του άρθρου 14§2 και του άρθρου 17 της Σύμβασης.
Η κύρωση της Σύμβασης και του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου από την Ελλάδα πραγματοποιήθηκε στις 31 Μαΐου 2012, ενώ βάσει αναφοράς για την εφαρμογή της Σύμβασης από τα κράτη μέλη της ΕΕ, η Ελλάδα φαίνεται να έχει προχωρήσει στην αναγκαία νομοθέτηση για την προστασία των δικαιωμάτων των ΑμΕΑ.
Βιβλιογραφία
– Shaw, M. (2014). International law. Cambridge: Cambridge University Press
United Nations Human Rights Office of the High Commissioner. (2017)
– Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Αναπηρία. (2017). Νομοθεσία για ΑμΕΑ
– Κοντιάδης, Ξ. (2001). Μεταμορφώσεις του κοινωνικού κράτους στην εποχή της παγκοσμιοποίησης : η θεσμική διάσταση
– Κοσμάτος, Κ. (2002). Το θεσμικό πλαίσιο για τα άτομα με ειδικές ανάγκες στην Ελλάδα : συλλογή βασικής νομοθεσίας
– Νάσκου-Περράκη, Π. (2004). Η νομοθεσία γαι τα άτομα με αναπηρίες
– Νάσκου-Περράκη, Π. (2014). Μηχανισμοί προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου : διεθνείς πράξεις, θεωρία και πρακτική
– Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. (2018). Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο
– Παυλόπουλος, Ι. (2007, Μάρτιος). Οδηγός του Πολίτη με Αναπηρία
– Περιφερειακό Κέντρο Πληροφόρησης Ηνωμένων Εθνών. (2018). Σύμβαση για τα Δικαιώματα των Ατόμων με Αναπηρία και Προαιρετικό Πρωτόκολλο.
– Χαΐνογλου Καλλιόπη, Βάγιας Μιχάλης, Πέρβου Ιωάννα. 2014. Μηχανισμοί προστασίας δικαιωμάτων του ανθρώπου : διεθνείς πράξεις, θεωρία και πρακτική
Απόφοιτος του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης (ΠΕΔΔ) του ΕΚΠΑ με κατεύθυνση Δημοσίου Δικαίου. Το ενδιαφέρον του ως αναλυτής περιέχεται γύρω από το χώρο της θεμελίωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της προστασίας του περιβάλλοντος. Διατελεί δόκιμος αναλυτής στην ιστοσελίδα του Κέντρου Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων και ερευνητής στην Ερευνητική Ομάδα Μεταπολίτευσης - Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του τμήματος ΠΕΔΔ.
