Της Βασιλικής Καράμπαμπα,
Στους ισχυρούς κηδεμόνες των ελληνιστικών πόλεων έχουν αποδοθεί κατά καιρούς οι εξής τιμητικοί τίτλοι: «Ευεργέτης», «Σωτήρ», «Θεός», οι οποίοι παρουσιάζονται κλιμακωτά ανάλογα με τη σπουδαιότητα του τιμώμενου προσώπου. Ο όρος «ευεργέτης» αποδίδεται στους εύπορους κατοίκους, οι οποίοι στηρίζουν οικονομικά την πόλη τους και ως αντάλλαγμα μονοπωλούν τα δημόσια αξιώματα. Πρόκειται για εκείνους που αναλαμβάνουν ουσιαστικά το ρόλο του κράτους και για το λόγο αυτό κατέχουν εξέχουσα πολιτική θέση μέσα στη πόλη. Ο όρος «Σωτήρ» δηλώνει το πρόσωπο που τοποθετείται σε υψηλότερη κλίμακα από εκείνη των ανθρώπων. Είναι ανώτερος του ευεργέτη και συχνά συνδέεται με την απόδοση ισόθεων τιμών. Τέλος, ο όρος «Θεός» παραπέμπει σε πρόσωπο που συνεχίζει να λαμβάνει ισόθεες τιμές και μετά το θάνατό του.
Για να συλλάβει κανείς την έννοια του «ευεργετισμού» πρέπει να την εντάξει σε μια δεδομένη στιγμή στο χώρο και στο χρόνο, καθώς το «εὖ» ανταποκρίνεται στο «συλλογικό καλό» και ταυτίζεται με το συμφέρον της πόλης, το οποίο σχεδόν πάντα δεν επιβάλλεται από νόμους, αλλά νοηματοδοτείται από τις κοινωνικές επιταγές και τις πρέπουσες συμπεριφορές του συνόλου της κοινωνίας.
Στην αρχαία Ελλάδα, η ελληνιστική πόλη δεν έχει τη δομή κρατικού μηχανισμού, δεν υπάρχει φορολογία εισοδήματος, γεγονός που καθιστά απαραίτητη και αναγκαία την οικονομική στήριξη των ιδιωτών για δημόσιες δαπάνες. Η προσφορά χρημάτων δεν είναι ποτέ ανώνυμη, αντίθετα είναι πάντα επώνυμη και δημόσια και παρακολουθείται από τον δήμο συνεχώς. Ακόμη, ασκείται κοινωνική και ηθική πίεση για συνέχιση της οικονομικής στήριξης, ενώ ταυτόχρονα πραγματοποιείται κοινωνική επιβράβευση στους δωρητές.
Οι πόλεις συχνά παρακινούσαν εύπορους πολίτες να προσφέρουν δωρεές, εντείνοντας τον ανταγωνισμό ανάμεσά τους σχετικά με το ποιος θα έκανε την σπουδαιότερη ευεργεσία. Έτσι, η οικονομική ενίσχυση ήταν σε μεγάλο βαθμό προϊόν ηθικής πίεσης και όχι μία ξεκάθαρη εθελοντική δράση. Το τίμημα της πόλης, όμως, ήταν η άμεση εξάρτησή της από τους ευεργέτες και η ένταξη στην σφαίρα επιρροής τους.
Οι ευεργέτες τιμούνται με τα τιμητικά ψηφίσματα, τα οποία χαράσσονταν σε επιγραφές και είχαν ως απώτερο στόχο τη συνέχιση του ευεργετισμού είτε από τους ίδιους είτε από νέους ευεργέτες. Ανάμεσα στις τιμές που αποδίδονταν χαρακτηριστικότερες υπήρξαν η ανάθεση αγάλματος σε κάποιο ιερό ή σε δημόσιο χώρο, η στεφάνωση, η προεδρία, η θέσπιση εκδηλώσεων, η δημόσια ταφή μέσα στην πόλη.
Τέλος, είναι συχνό φαινόμενο τα ψηφίσματα να επιβραβεύουν όχι μόνο τον εύπορο πολίτη που έδρασε ευεργετικά για την πόλη, αλλά ολόκληρο το γένος από το οποίο αυτός προέρχεται, προκαλώντας έτσι τη συγκρότηση μίας κληρονομικής αριστοκρατικής ελίτ, η οποία θα μονοπωλεί τις δωρεές και άρα τα σημαντικότερα πολιτικά αξιώματα της πόλης.
Την περίοδο των ελληνιστικών χρόνων παρατηρείται μία αύξηση της παρουσίας ευεργετών στις ελληνιστικές πόλεις, οι οποίοι ύστερα από δωρεές λαμβάνουν υψηλά αξιώματα. Οι δωρεές των επιφανών πολιτών είναι διαφορετικές και ποικίλες, όμως φαίνεται πως έδειχναν μία ιδιαίτερη προτίμηση στην παροχή υπηρεσιών και στην ανάληψη της φροντίδας των γυμνασίων, τα οποία θεωρούνταν το κέντρο της κοινωνικής ζωής της πόλης, καθώς είχαν παιδαγωγική αξία. Ως αντάλλαγμα, τιμώνταν με την ίδρυση ανδριάντα ή γραπτής εικόνας μέσα στο γυμνάσιο.
Γενικά, ο χώρος του γυμνασίου αποτελούσε το κέντρο της κοινωνικής ζωής και της εκπαίδευσης των νέων, γι’ αυτό και οι ευεργέτες μιας πόλης είχαν αποκτήσει τη συνήθεια να το ενισχύουν με κάθε τρόπο. Ο κύριος στόχος τους ήταν η παγίωση της παρουσίας τους στα πολιτικά και κοινωνικά πράγματα της πόλης τους. Η λατρεία ενός ευεργέτη μέσα σε ένα γυμνάσιο υποδεικνύει το μέγεθος της προσφοράς του προς την πόλη.
Έτσι, η καλή λειτουργία ενός γυμνασίου συνεπαγόταν την ανταπόδοση ανάλογων τιμών. Σημαντικότερη τιμή ήταν εκείνη της ανίδρυσης γραπτής εικόνας ή ανδριάντα ενός ευεργέτη στο εσωτερικό του γυμνασίου. Λόγω της κατασκευής τους κατά κύριο λόγο από χαλκό και σπανιότερα από μάρμαρο, τέτοια τιμητικά έργα σώζονται σπάνια.
Πηγές
1. F. W. Walbank, Ο Ελληνιστικός Κόσμος, Θεσσαλονίκη 1999, 198 – 199.
2. Άγγελος Χανιώτης, Ευεργετισμός στις αρχαίες ελληνικές πόλεις. Τιμή και τίμημα. επιμέλεια Ν.Τσιρώνη, Πολιτιστική εταιρεία Αίνος, Πρακτικά Ημερίδας, Εκδόσεις Φοίνικας, 16-36.
3. Ναταλία Καζακίδη, Εικόνες εν γυμνασίω – Έργα γλυπτικής στο ελληνιστικό γυμνάσιο, Θεσσαλονίκη 2015, 128.
