Του Βασίλη Κόττα,
Οι κοινόχρηστοι χώροι αποτελούν βασικό και αναγκαίο στοιχείο της ποιότητας του κοινωνικού βίου των πολιτών και εκδήλωσης της κοινωνικής φύσης του ανθρώπου. Η δημιουργία και προστασία τους συνδέονται, αρρήκτως, με την πολεοδομική πολιτική. Προβλεπόμενοι από τα εγκεκριμένα σχέδια πόλεως αποτελούν σημαντικά λειτουργικά στοιχεία της πολεοδομικής ενότητας.
Αρχικά, κοινή χρήση θεωρείται η εκμετάλλευση ενός πράγματος από αόριστο αριθμό προσώπων, όχι όμως και απεριόριστο. Το ελληνικό νομικό καθεστώς προβλέπει ότι τα κοινόχρηστα πράγματα μπορούν να αποκτηθούν, με παραχώρηση της αρχής, κατά τους όρους του νόμου, με τη δημιουργία ιδιαίτερων ιδιωτικών δικαιωμάτων, εφόσον με τα δικαιώματα αυτά εξυπηρετείται ή δεν αναιρείται η κοινή χρήση (ΑΚ 970). Στη συνέχεια, στο AK 967 χαρακτηρίζονται ως πράγματα κοινής χρήση, ιδίως τα νερά με ελεύθερη και αέναη ροή, το οδικό δίκτυο, οι πλατείες, οι γιαλοί, τα λιμάνια και οι όρμοι, οι όχθες πλεύσιμων ποταμών, οι μεγάλες λίμνες και οι όχθες τους. Οι ροές, οι οποίες ανήκουν στον τομέα των κοινόχρηστων χώρων αποτελούν, όσες δεν αποτελούν τεχνικό έργο, κινούνται ελευθέρως, βρίσκονται στις όχθες μεγάλων λιμνών. Για την επίλυση ασαφών υποθέσεων κτήσης ορίζεται στο άρθρο ΑΚ 968 ότι τα κοινόχρηστα πράγματα, εφόσον δεν ανήκουν σε δήμο ή κοινότητα, ή ο νόμος δεν ορίζει διαφορετικά, ανήκουν στο δημόσιο, ενώ αν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ περισσότερων δικαιούμενων να χρησιμοποιούν κοινόχρηστο νερό, προτιμάται η σπουδαιότερη χρήση για την κοινή ωφέλεια. Για παράδειγμα, το οδικό δίκτυο περιέχει τους πεζοδρόμους, ειδικώς για τους συγκεκριμένους προβλέπεται η απαγόρευση κατάληψής τους, με σκοπό την προστασία του δικαιώματος διέλευσης των πεζών και ειδικώς ΑμεΑ. Γενικώς, μετατροπή του κοινόχρηστου χώρου σε κοινωφελή ή οικοδομήσιμο απαγορεύεται, επιτρέπεται, παρ’ όλα αυτά, με τροποποίηση του σχεδίου πόλεως.
Το νομικό πλαίσιο προστασίας των κοινόχρηστων βάσει έρευνας έχει ως ακολούθως. Στον Ν. 2508/1997 προβλέπεται ο καθορισμός των κατευθυντήριων αρχών πολεοδομικού σχεδιασμού για τη βιώσιμη οικιστική ανάπτυξη των πόλεων, που θα κατατείνει ειδικότερα στην βελτίωση κοινόχρηστων χώρων με την αισθητική αναβάθμιση αυτών (α. 7). Απαγορεύεται η έγκριση αυξημένου συντελεστή δόμησης πέρα από εκείνον που αντιστοιχεί στις απαιτούμενες δαπάνες για την εξασφάλιση των κοινόχρηστων χώρων (α. 12). Συνεχίζοντας, στο α. 8 του Ν. 2052/1992 προβλέπεται ότι μετά από εκτίμηση των κυκλοφοριακών και πολεοδομικών συνθηκών και υπό τον όρο ότι δεν αναιρείται ούτε παρακωλύεται ουσιωδώς η κοινή χρήση των κοινόχρηστων χώρων, καθορίζονται οι προδιαγραφές υπόγειων χώρων στάθμευσης αυτοκινήτων, υπόγειων διαβάσεων και άλλων υπόγειων χώρων. Επιπρόσθετα, στον Ν. 2443/1996 αναφέρεται, χαρακτηριστικώς, ότι κοινόχρηστοι χώροι σύμφωνα με το εγκεκριμένο σχέδιο των Οργανισμών Τοπικής Αυτοδιοίκησης (ΟΤΑ) ή σύμφωνα με τον τρόπο χρησιμοποίησής τους ή έχουν χαρακτηριστεί ως τοιούτοι, καθώς και έργα κοινής ωφέλειας μαζί με τα κτίσματα και τις εγκαταστάσεις τους, με εξαίρεση τη ζώνη του αιγιαλού, στις νησίδες της παρ. 1 παραχωρούνται δωρεάν και κατά κυριότητα στους οικείους ΟΤΑ, με τον παρόντα νόμο αυτοδίκαια και ερήμην άλλης διατύπωσης. Οι δήμοι και κοινότητες προς τους οποίους παραχωρούνται οι χώροι αυτοί υποχρεούνται όπως μη μεταβάλλουν την ιδιότητα τούτων ως κοινοχρήστων.
Με τον ν. 4178/2013 ιδρύεται ο θεσμός Τράπεζα Γης (α. 32-33) για την αγορά και ανταλλαγή εκτάσεων με σκοπό τη δημιουργία ελευθέρων κοινοχρήστων χώρων. Στον Ν. 3044/2002 προβλέπεται, ότι σε τροποποίηση εγκεκριμένων σχεδίων πόλεων και οικισμών, οι σχετικές πολεοδομικές ρυθμίσεις πρέπει να μην επιφέρουν μείωση της συνολικής επιφάνειας κοινόχρηστων χώρων ούτε των αναγκαίων κοινωφελών χώρων σύμφωνα με τα γενικά πλαίσια χρήσεων γης (ΓΠΣ, ΣΧΟΟΑΠ). Στο α. 7 της κυα ΔΔΠ0005159/586Β ΕΞ2015, βάσει των προβλεπόμενων υποχρεώσεων των ΟΤΑ α’ βαθμού, απαγορεύεται οποιαδήποτε επέμβαση που αλλοιώνει τη φυσική μορφολογία και τα βιοτικά στοιχεία των χώρων αιγιαλού, παραλίας, όχθης και παρόχθιας ζώνης, μεγάλων λιμνών και πλεύσιμων ποταμών, καθώς και τον κοινόχρηστο χαρακτήρα αυτών, έχουν την υποχρέωση να μεριμνούν για τον καθημερινό καθαρισμό των κοινοχρήστων χώρων και μέσω των εντεταλμένων οργάνων τους έχουν υποχρέωση, σε κάθε περίπτωση που διαπιστώνουν καταπατήσεις ή αυθαίρετες επεμβάσεις επί των κοινοχρήστων χώρων. Σύμφωνα με τον Ν. 2971/2001 ο αιγιαλός, η παραλία, η όχθη και η παρόχθια ζώνη είναι πράγματα κοινόχρηστα και ανήκουν κατά κυριότητα στο Δημόσιο, το οποίο τα προστατεύει και τα διαχειρίζεται. Στο Ν. 4269/2014 προβλέπεται, ότι κατά τη διαδικασία τροποποίησης εγκεκριμένων ρυμοτομικών σχεδίων μετά από άρση ρυμοτομικής απαλλοτρίωσης ή δέσμευσης, οφείλεται να μην επιφέρουν μείωση της συνολικής επιφάνειας κοινόχρηστων χώρων, σύμφωνα με τα γενικά πλαίσια χρήσεων γης (ΓΠΣ, ΣΧΟΟΑΠ ή ΤΧΣ). Στη Γενική Διεύθυνση Χωρικού Σχεδιασμού του ΥΠΕΚΑ συνιστάται Διεύθυνση «Ελέγχου Δομημένου Περιβάλλοντος και Εφαρμογής Σχεδιασμού – Παρατηρητήριο» (Ν. 4495/2017) με αρμοδιότητες, μεταξύ άλλων, την εποπτεία του συντονισμού των συναρμόδιων υπηρεσιών και παροχή οδηγιών σε θέματα εφαρμογής της νομοθεσίας για την αισθητική και λειτουργική αναβάθμιση των κοινόχρηστων χώρων.
Πρόσφατα, με τον Ν. 3852/2010 γνωστό και ως νόμο Καλλικράτη, συστάθηκε η Επιτροπή Ποιότητας Ζωής με αρμοδιότητες, μεταξύ άλλων, την εισήγηση στο δημοτικό συμβούλιο για θέματα καθορισμού χρήσεων γης, θέματα ρυθμιστικών σχεδίων, προγραμματισμού εφαρμογής ρυθμιστικών σχεδίων, οικιστικής οργάνωσης ανοικτών πόλεων, εφαρμογής Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου, πολεοδομικών μελετών, ανάπλασης περιοχών, πολεοδομικών επεμβάσεων, χρηματοδότησης προγραμμάτων ανάπλασης, ανασυγκρότησης υποβαθμισμένων περιοχών, πολεοδομικής αναμόρφωσης προβληματικών περιοχών, αποζημίωσης ρυμοτομούμενων, πολεοδομικών ρυθμίσεων, εισφοράς σε γη ή σε χρήμα, περιοχών ειδικά ρυθμιζόμενης πολεοδόμησης και έγκρισης πολεοδομικών μελετών και τη λήψη αποφάσεων για θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Τέλος, με τον Ν. 4447/2016 ορίζεται, ότι για την πολεοδόμηση ορισμένης περιοχής απαιτείται η σύνταξη και έγκριση Πολεοδομικού Σχεδίου Εφαρμογής, το οποίο περιλαμβάνει το Πολεοδομικό Σχέδιο και Πράξη Εφαρμογής. Με τα σχέδια αυτά εξειδικεύονται, σε κλίμακα πόλης ή οικισμού ή τμημάτων αυτών ή σε ζώνες και περιοχές ειδικών χρήσεων, οι ρυθμίσεις των Τοπικών ή Ειδικών Χωρικών Σχεδίων περί χρήσεων γης και όρων δόμησης και καθορίζονται διαρρήδην οι κοινόχρηστοι και οικοδομήσιμοι χώροι της προς πολεοδόμηση περιοχής.
Από αυτές τις διατάξεις πηγάζει ευθεία υποχρέωση της Διοίκησης (Υπουργείο Περιβάλλοντος, Περιφέρεια) να προχωρά στη ρύθμιση περιβαλλοντικών θεμάτων και στη λήψη μέτρων προστασίας του φυσικού χώρου, όπως τα ευπαθή οικοσυστήματα και τους κοινόχρηστους χώρους. Η διατήρηση των κοινόχρηστων χώρων ως ερμηνεία του Συντάγματος (α. 24§2) αποτρέπει την ανεπίτρεπτη επιδείνωση των όρων διαβίωσης των κατοίκων. Με αυτήν την άποψη τάσσεται και η νομολογία (με την ολομέλεια του ΣτΕ 2002/2003, 3982/2009) στηριζόμενη στην αρχή του θετικού ισοζυγίου, ότι δηλαδή η ανάπλαση του πολεοδομικού σχεδιασμού δεν μπορεί να συνεπάγεται στη μείωση των άνωθεν.
Βιβλιογραφία
Απόφοιτος του τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης (ΠΕΔΔ) του ΕΚΠΑ με κατεύθυνση Δημοσίου Δικαίου. Το ενδιαφέρον του ως αναλυτής περιέχεται γύρω από το χώρο της θεμελίωσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της προστασίας του περιβάλλοντος. Διατελεί δόκιμος αναλυτής στην ιστοσελίδα του Κέντρου Διεθνών Στρατηγικών Αναλύσεων και ερευνητής στην Ερευνητική Ομάδα Μεταπολίτευσης - Ομάδα Προφορικής Ιστορίας του τμήματος ΠΕΔΔ.
