Της Άννας Δοβρίδου,
Ο Μακεδονικός Αγώνας αποτέλεσε την ένοπλη σύγκρουση, κυρίως ανάμεσα σε Έλληνες, Βούλγαρους και Τούρκους, στην υπό οθωμανική κατοχή Μακεδονία. Ένα από τα σημαντικότερα πρόσωπα αυτής της αντιπαράθεσης ήταν ο Παύλος Μελάς. Ποιός ήταν όμως και ποια υπήρξε η συνεισφορά του στον αγώνα;
Ο Παύλος Μελάς, υιός του πρώην δημάρχου Αθηνών, Μιχαήλ Μελά, γεννήθηκε το 1870. Αφού, φοίτησε στην σχολή Ευελπίδων, παντρεύτηκε την Ναταλία Δραγούμη, κόρη του μετέπειτα πρωθυπουργού της Ελλάδας Στέφανου Δραγούμη, με την οποία απέκτησε δύο παιδιά.
Απογοητευμένος από την έκβαση του ατυχούς πολέμου του 1897, συμμετείχε στο Μακεδονικό Κομιτάτο, το οποίο ιδρύθηκε το έτος 1900. Στόχος του ήταν η προώθηση της ελληνικής επιρροής στην περιοχή της Μακεδονίας, ως αντίδραση στη δράση των Βουλγάρων κομιτατζήδων. Έτσι λοιπόν, ο Μελάς ξεκίνησε τις περιοδείες του στα μακεδονικά εδάφη τον Φεβρουάριο του 1904.
Την νύχτα της 27ης Αυγούστου 1904 εισήλθε για στη Μακεδονία με σώμα σαράντα περίπου ανδρών. Γενικά, οι άντρες του Μελά απείχαν από συγκρούσεις με χριστιανικούς πληθυσμούς και τον οθωμανικό στρατό, αλλά στρεφόταν μόνο ενάντια στα ένοπλα σώματα των Βουλγάρων.
Μετά από μερικές στρατιωτικές επιχειρήσεις, ο καταπονημένος Παύλος Μελάς, έφτασε έξω από το χωριό Σιάτιστα στις 12 Οκτωβρίου. Παρά την αντίρρηση του Πύρζα στην είσοδο στη Σιάτιστα, καθώς ήταν γνωστό πέρασμα των τουρκικών δυνάμεων, ο Μελάς επέλεξε την διανυκτερεύσει εκεί. Εξάλλου, στο χωριό βρισκόταν ο Κωνσταντίνος Στεργίου (Ντίνας), που ανήκε στην ομάδα του Κύρου, ο οποίος διαβεβαίωσε τον Μελά ότι το χωριό ήταν ασφαλές για διαμονή. Έτσι, ο ίδιος μοίρασε στις οικίες που του υποδείχθηκαν τους άνδρες του σώματος του, επιλέγοντας αυτός να διανυκτερεύσει μαζί με τον Λάκη Πύρζα, τον Ντίνα, τον Πέτρο Χατζητάση, τον Γεώργιο Στρατηνάκη και τον ψυχογιό του, Θεόδωρο Βλάχο.
Το επόμενο απόγευμα, πριν αναχωρήσει το σώμα του Μελά για μία επικείμενη συνάντηση με τον Καούδη, έφτασε στο χωριό τουρκικό απόσπασμα. Οι Τούρκοι στρατιώτες, εντόπισαν το σπίτι που βρισκόταν η ομάδα του Γεωργίου Βολάνη και σύντομα άρχισε η ανταλλαγή πυρών. Τότε, ο Παύλος Μελάς μαζί με τους συντρόφους του επιχείρησε να διαφύγει. Το ξημέρωμα της επόμενης ημέρας, όμως, τον βρήκε νεκρό, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες.
Οι εκδοχές για τα γεγονότα της 13ης Οκτωβρίου είναι ποικίλες. Αρχικά, ο Πύρζας στην μαρτυρία του τονίζει ότι ο Μελάς, αφού τραυματίστηκε από τουρκικά πυρά, ζητούσε επίμονα να τον σκοτώσουν, προκειμένου να μην πέσει στα χέρια του εχθρού. Ωστόσο, δεν πρέπει να αγνοηθεί το γεγονός πώς ο Καούδης, σε έργο που δημοσιεύτηκε αργότερα, υποδεικνύει ως υπεύθυνο για τον θάνατο του Μελά τον Πύρζα, ενώ υπάρχουν υποψίες ότι ο Ντίνας, υπό τον φόβο της επικείμενης σύγκρουσης με τα τουρκικά σώματα, αποτελείωσε τον Μελά, σε μία πράξη απελπισίας. Βέβαια, ο Στρατηνάκης σε συνέντευξη του, στην εφημερίδα Εμπρός επιβεβαιώνει ότι ο Μελάς πληγώθηκε θανάσιμα από πυροβολισμό των Τούρκων. Η μαρτυρία του Βολάνη ότι ο Παύλος Μελάς, όντας πληγωμένος, αυτοκτόνησε με το πιστόλι του μάλλον απορρίπτεται.
Γύρω από το σώμα του νεκρού Παύλου Μελά εκτυλίχθηκε μια διπλωματική επιχείρηση. Η ελληνική πλευρά, δεν ήθελε να γίνει γνωστή στους Οθωμανούς η ταυτότητα του νεκρού, διότι αυτό θα δημιουργούσε διπλωματική κρίση. Έτσι, ενώ αρχικά ο νεκρός είχε θαφτεί από τους χωρικούς έξω από τη Στάτιστα, αργότερα ο Ντίνας επιχείρησε να ξεθάψει και να μεταφέρει αλλού τον νεκρό. Όμως, όταν επέστρεψε, το πρωί της 18ης Οκτωβρίου, είχε μαζί του μόνο το κεφάλι του Μελά. Εξήγησε ότι, άρχισε να σκάβει στο σημείο που είχε ταφεί το πτώμα, αλλά στην συνέχεια πληροφορήθηκε για την άφιξη τουρκικού αποσπάσματος και φοβούμενος μην τον εντοπίσουν, έκοψε το κεφάλι του και το πήγε στο Ζέλοβο.
Ωστόσο, με επιστολή του Ελληνικού Προξενείου Μοναστηρίου προς το Υπουργείο Εξωτερικών στις 25 Οκτωβρίου, γίνεται γνωστό ότι οι Τούρκοι διεξήγαν και δεύτερη έρευνα στο χωριό Σιάτιστα. Τότε αποκαλύφθηκε το ακέφαλο πτώμα του Μελά, και το κεφάλι τάφηκε μπροστά στην Ωραία Πύλη του Ναού της Αγίας Παρασκευής στο χωριό Πισοδέρι ενώ οι Οθωμανοί πήραν το ακέφαλο σώμα και το πήγαν στην Καστοριά για αναγνώριση. Η πρώτη έρευνα είχε πραγματοποιηθεί, σύμφωνα με τα όσα υποστήριξε ο Ντίνας, στις 18 Οκτωβρίου,όμως δεν υπάρχει άλλη μαρτυρία, που να συμφωνεί με τα λεγόμενα του.
Ο Μητροπολίτης, καθώς προειδοποίησε την τουρκική πλευρά, ότι μπορεί να συμβούν ταραχές που θα έβλαπταν την ειρηνική συμβίωση στην περιοχή, κατάφερε να του δοθεί το σώμα, το οποίο και τάφηκε στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών κοντά στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Καστοριάς.
Ακόμα πιό ύποπτη εμφανίζεται η στάση του Ντίνα μετα την έκδοση του ημερολογίου του Γεωργίου Τσόντου-Βάρδα. Στο κείμενο του ο καπετάν Βάρδας αναφέρει ότι, με βάση πληροφορίες από τη Σιάτιτσα, ο Ντίνας είχε μεταναστεύσει στην Αμερική, επειδή φοβόταν για τη ζωή του, αφού αυτός είχε αποτελειώσει τον τραυματισμένο Μελά.
Ο Παύλος Μελάς, παρά τη μικρή του συμβολή στις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Μακεδονία, χάρη στη στάση που κράτησε, αλλά και στο μυστήριο που κάλυπτε τον θάνατο του και τις διαστάσεις που έλαβε αυτό το γεγονός, αποτέλεσε αφενός παράδειγμα γενναιότητας και αυταπάρνησης και αφετέρου το σύμβολο του ένοπλου αγώνα για τα ελληνικά μακεδονικά εδάφη. Υπό την πίεση των γεγονότων η ελληνική κυβέρνηση ωθήθηκε να συμμετάσχει πιο ενεργά στον μακεδονικό αγώνα, ενώ αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των εθελοντών. Έτσι, το όνομα του Παύλου Μελά συνδέθηκε άρρηκτα με τον Μακεδονικό Αγώνα.
Πηγές
1) Ο Μακεδονικός αγών και τα εις Θράκην γεγονότα, Γενικό επιτελείο στρατού, Γενικό Επιτελείο Στρατού (ΓΕΣ), Δεκέμβριος 1979
2) Παύλος Μελάς, Ναταλία Μελά, Δωδώνη, Ιανουάριος 1998
