Της Τερψιθέας Παπανικολάου,
Φανταστείτε ότι βρίσκεστε στο Παρίσι, μπροστά στον πύργο του Eiffel και θέλετε να απαθανατίσετε το επιβλητικό αυτό κτίριο με την κάμερα του κινητού σας τηλεφώνου, ώστε να αναρτήσετε αργότερα τη φωτογραφία στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εαν η φωτογραφία τραβήχτηκε κατά τη διάρκεια της ημέρας, μπορείτε ελεύθερα να προχωρήσετε στην ανάρτηση αυτή, καθώς ο πύργος του Eiffel από το 1993 δεν προστατεύεται από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας, λόγω της παρέλευσης 70 ετών από τον θάνατο του δημιουργού του, Gustave Eiffel, το 1923. Εαν η φωτογραφία όμως τραβήχτηκε το βράδυ, τότε τα πράγματα περιπλέκονται. Η νυχτερινή όψη του πύργου, έτσι όπως είναι διαρρυθμισμένη με εντυπωσιακό φωτισμό από το 1985, έχει κριθεί από το γαλλικά δικαστήρια ως φέρουσα πρωτοτυπία και συνεπώς ως νέο έργο, προστατευόμενο από δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και για την νόμιμη ανάρτηση της φωτογραφίας πρέπει να λάβετε άδεια από την Société d’Exploitation de la Tour Eiffel. Πρόκειται για μια περίπτωση έλλειψης της ελευθερίας πανοράματος (freedom of panorama), δηλαδή του δικαιώματος απεικόνισης με οποιοδήποτε τρόπο έργων ευρισκομένων σε μόνιμη βάση σε δημόσιο χώρο για προσωπική ή/και εμπορική χρήση, χωρίς να απαιτείται η λήψη άδειας και ενδεχομένως η καταβολή δίκαιης αποζημίωσης στον δικαιούχο.
Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, η ελευθερία πανοράματος ρυθμίζεται στο άρθρο 5 παράγραφος 3 στοιχείο η΄ της Οδηγίας 2001/29, όχι ως αυτοτελές θετικό δικαίωμα, όπως υπονοεί ο πρότυπος γερμανικός όρος Panoramafreiheit, αλλά ως εξαίρεση στο δικαίωμα αναπαραγωγής και παρουσίασης έργων στο κοινό με την δυνατότητα χρήσης έργων, όπως αρχιτεκτονικών έργων ή γλυπτών, ευρισκομένων μονίμως σε δημόσιους χώρους. Η εξαίρεση αυτή ωστόσο προβλέπεται ως προαιρετική για τα κράτη-μέλη, οδηγώντας έτσι σε διαφορετικές νομοθετικές ρυθμίσεις και σε ποικίλα προβλήματα, λόγω της αρχής της εδαφικότητας που διέπει το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας.
Είναι χαρακτηριστικό πως σε κράτη-μέλη όπως η Γερμανία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ισπανία και η Πορτογαλία η ελευθερία πανοράματος είναι ιδιαιτέρως ευρεία, ενώ στον αντίποδα βρίσκεται η Ιταλία, όπου η ελευθερία αυτή δεν προβλέπεται νομοθετικά. Τα κράτη-μέλη που ενέταξαν πιο πρόσφατα την εξαίρεση αυτή στην εθνική τους νομοθεσία ήταν το Βέλγιο και η Γαλλία τον Ιούλιο και τον Οκτώβριο του 2016 αντίστοιχα, με το Βέλγιο να υιοθετεί μια ευρεία εκδοχή της ελευθερίας του πανοράματος και την Γαλλία να αποκλείει ρητώς την εμπορική εκμετάλλευση των απεικονίσεων αυτών, χωρίς όμως να διευκρινίζεται τί συνιστά εμπορική εκμετάλλευση.
Στην ελληνική έννομη τάξη η ελευθερία πανοράματος είναι αρκετά περιορισμένη. Το άρθρο 26 του νόμου 2121/1993 ορίζει ότι “επιτρέπεται, χωρίς την άδεια του δημιουργού και χωρίς αμοιβή, η περιστασιακή αναπαραγωγή και διάδοση με μέσα μαζικής επικοινωνίας εικόνων με έργα αρχιτεκτονικής, εικαστικών τεχνών, φωτογραφίας ή εφαρμοσμένων τεχνών, που βρίσκονται μονίμως σε δημόσιο χώρο”. Επομένως, η διάταξη καλύπτει μόνο περιπτώσεις περιστασιακής αναπαραγωγής και διάδοσης, που σημαίνει είτε ότι η απεικόνιση των έργων αυτών δεν πρέπει να αποτελεί το βασικό και ουσιώδες θέμα της αναπαραγωγής ή διάδοσης στο κοινό, είτε ότι η απεικόνιση πρέπει να είναι φευγαλέα και μη μόνιμη. Αξίζει να σημειωθεί πως αν και ο περιορισμός αυτός των πνευματικών εξουσιών του δημιουργού έχει τεθεί χάριν της ανεμπόδιστης λειτουργίας των ΜΜΕ με την καταγραφή και προβολή των γεγονότων, για λόγους ασφαλείας δικαίου η ανάγνωση της διάταξης πρέπει να είναι πως ενώ η διάδοση των εικόνων επιτρέπεται μόνο στα ΜΜΕ, η αναπαραγωγή είναι ελεύθερη για οποιονδήποτε τρίτο. Ωστόσο, η δυνατότητα ενός ιδιώτη να φωτογραφίσει, για παράδειγμα, ένα άγαλμα σε κάποια πλατεία, βασίζεται στην εξαίρεση της ιδιωτικής αναπαραγωγής του άρθρου 18 και δεν επεκτείνεται στην ελεύθερη ανάρτηση της φωτογραφίας αυτής στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ο δυνητικός χαρακτήρας της πρόβλεψης αυτής στη νομοθεσία των κρατών-μελών δυσχεραίνει την επίτευξη στόχων της εσωτερικής αγοράς, όπως την ελεύθερη κυκλοφορία των αγαθών. Ο προβληματισμός αυτός αποτυπώνεται ιδίως στην Σκέψη 31 της οδηγίας, όπου γίνεται αναφορά στην ανάγκη για ακώλυτη εκμετάλλευση των έργων πέρα από τα σύνορα ενός κράτους και ανάπτυξη διασυνοριακών δραστηριοτήτων. Κάτι τέτοιο ισχύει ιδιαίτερα για δραστηριότητες όπως η ανάρτηση μιας φωτογραφίας σε ιστοσελίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Μια λύση είναι η θεσμοθέτηση της υποχρεωτικότητας της εξαίρεσης, καθώς κάτι τέτοιο θα ενίσχυε την πολυπόθητη ασφάλεια δικαίου. Ωστόσο, πάλι θα μπορούσαν να ανακύψουν προβλήματα. Το δημοσίως εκτεθειμένο έργο μπορεί να προστατεύεται ως εμπορικό σήμα, όπως στην περίπτωση της Όπερας του Σίδνεϊ ή μέσω νόμων περί πολιτιστικής κληρονομιάς, όπως ο Ιταλικός Κώδικας Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Τοπίων, που προβλέπει την λήψη άδειας από το Υπουργείο Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων για την αναπαραγωγή έργων αρχιτεκτονικής και γλυπτικής.
Άλλο εμπόδιο στην ευρεία απόλαυση της ελευθερίας του πανοράματος είναι το γενικότερο πρόβλημα της στενής ερμηνείας των εξαιρέσεων από το Δικαστήριο της ΕΕ (ΔΕΕ), αλλά και ότι κάθε περιορισμός της αποκλειστικότητας των δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας οφείλει να τηρεί σωρευτικά τις τρεις προϋποθέσεις της περίφημης “διαδικασίας των τριών σταδίων” στο άρθρο 5 παράγραφος 5 της οδηγίας. Συγκεκριμένα, μια εξαίρεση κρίνεται εφαρμόσιμη α) μόνο σε ορισμένες ειδικές περιπτώσεις, β) που δεν αντίκεινται στην κανονική εκμετάλλευση του έργου και γ) δεν θίγουν αδικαιολόγητα τα έννομα συμφέροντα του δικαιούχου. Οι προϋποθέσεις αυτές πιθανόν να περιορίσουν ή και να αποκλείσουν εντελώς ορισμένες εμπορικές χρήσεις φωτογραφιών έργων σε δημόσιους χώρους.
Το ΔΕΕ δεν έχει ακόμα προβεί σε ερμηνεία των τριών αυτών προϋποθέσεων. Στις υποθέσεις Football Association Premier League και Infopaq II σχετικά με την εξαίρεση των προσωρινών και μεταβατικών πράξεων αναπαραγωγής αρκέστηκε απλώς στο να διαπιστώσει, χωρίς ιδιαίτερη αιτιολόγηση, ότι πληρούνταν οι προϋποθέσεις της παραγράφου 5. Ωστόσο, η ελευθερία πανοράματος δύσκολα πληρεί το πρώτο κριτήριο, καθώς είναι γνωστό από την κοινή πείρα πως γίνονται εκατομμύρια λήψεις δημόσια εκτεθειμένων έργων κάθε χρόνο και η μη παρεμπόδιση της κανονικής εκμετάλλευσης των έργων πρέπει να κρίνεται κατά περίπτωση. Το ίδιο ισχύει και για το κριτήριο της μη αδικαιολόγητης βλάβης των εννόμων συμφερόντων του δημιουργού, όπου σε ειδικές περιστάσεις ο περιορισμός μπορεί να κριθεί εφαρμοστέος ενόψει της υπερίσχυσης θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπως η ελευθερία έκφρασης και πληροφόρησης.
Τον Ιανουάριο του 2015 έγινε προσπάθεια αναθεώρησης της παρούσας πρόβλεψης της οδηγίας, όταν στο σχέδιο έκθεσης για την εφαρμογή της οδηγίας 2001/29 με εισηγήτρια την Ευρωβουλευτή Julia Reda επιχειρήθηκε να θεσπιστεί η καθολική και υποχρεωτική πρόβλεψη της ελευθερίας πανοράματος στα κράτη μέλη, με έκκληση προς την Επιτροπή “να καταστήσει υποχρεωτικές όλες τις εξαιρέσεις και τους περιορισμούς που αναφέρονται στην οδηγία 2001/29/ΕΚ”, αλλά και έκκληση προς τον ενωσιακό νομοθέτη “να διασφαλίσει ότι επιτρέπεται η χρήση φωτογραφιών, βιντεοσκοπήσεων ή άλλων εικόνων έργων που βρίσκονται μόνιμα σε δημόσιους χώρους”. Αργότερα ωστόσο, στο σχέδιο προστέθηκε τροποποίηση που εξαιρούσε ρητά την εμπορική χρήση τέτοιων απεικονίσεων και δίχασε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Τον Ιούλιο του ίδιου έτους όμως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ψήφισε το σχέδιο με απάλειψη οποιασδήποτε αναφοράς στην ελευθερία πανοράματος. Τον Μάρτιο του 2016 το ζήτημα επανήλθε στο προσκήνιο, όταν η Επιτροπή διεξήγαγε μια τρίμηνη δημόσια διαβούλευση σχετικά με την εξαίρεση του πανοράματος που ανέδειξε το χάσμα απόψεων μεταξύ καταναλωτών, θεσμικών χρηστών και παρόχων υπηρεσιών από τη μια, και δημοσίων αρχών και των κρατών μελών από την άλλη, ενώ οι απόψεις των επαγγελματιών φωτογράφων, αρχιτεκτόνων, γλυπτών και εκδοτών ήταν ανάμεικτες. Τελικά όμως τον Σεπτέμβριο του 2016 η Επιτροπή, παρά την προηγηθείσα εκτεταμένη και έντονη δημόσια διαβούλευση, εξέδωσε πρόταση οδηγίας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου για τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας στην ψηφιακή ενιαία αγορά, πάλι χωρίς καμία αναφορά στην ελευθερία πανοράματος. Έτσι, άφησε απαράλλαχτη μια δεκαπενταετή ρύθμιση που δεν ανταποκρίνεται στις ανάγκες και προκλήσεις της ψηφιακής εποχής.
Αυτή η “νομοθετική περιπέτεια” της ελευθερίας του πανοράματος στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ειδικά λόγω της επιτρεπτού ή μη της ελεύθερης εμπορικής χρήσης των απεικονίσεων, καταδεικνύει το πόσο δύσκολο είναι να διατηρηθεί μια ισορροπία δικαιωμάτων και συμφερόντων μεταξύ δημιουργών, δικαιούχων και χρηστών στο ψηφιακό περιβάλλον. Το πρόβλημα της νομοθετικής αναμόρφωσης πιθανότατα θα απασχολήσει ξανά τον νομοθέτη της Ένωσης στο μέλλον. Επίσης τίποτα δεν αποκλείει την ρητή κατοχύρωση της ελευθερίας του πανοράματος σε κάποιο διεθνές νομοθετικό κείμενο, όπως η Σύμβαση της Βέρνης για την προστασία των λογοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων.
Βιβλιογραφία
-Αντωνόπουλος, Β.-Γιοβαννόπουλος, Ρ.-Κοτσίρης, Λ., Δίκαιο Διανοητικής Ιδιοκτησίας
-Κοτσίρης Λ.-Σταματούδη Α., Νόμος για την Πνευματική Ιδιοκτησία:Κατ’άρθρο ερμηνεία Ν.2121/1993
-Dulong de Rosnay, M.-Langlais, P, Public artworks and the freedom of panorama controversy: a case of Wikimedia influence
-Dusollier, S.- Depreeuw, S.-Hubin, J.-Coppens, F.-de Francquen, A., Study on the application of Directive 2001/29/EC on copyright and related rights in the information society
-Lobert, J.-Isaias, B.-Bernardi, K.-Mazziotti ,G.-Alemanno, A- Khadar, L., The EU Public Interest Clinic and Wikimedia present: Extending Freedom of Panorama in Europe
-Montagnani, L., Freedom of panorama: what copyright for public art and architectural works?
-Newell, B., Freedom of Panorama: A Comparative Look at International Restrictions on Public Photography. Creighton Law Review 44: 405–427
-Popova, P, Report on the freedom of panorama in Europe
-Sudharto, A., Copyright Law and The Freedom of Panorama: The Right to Commercialize Photographs of Protected Works(Master of Laws, Victoria University of Wellington 2014)
-Trang,N., The copyright issues of the augmented reality: freedom of panorama(Master Thesis, Tilburg University 2017)
